Biến đổi văn hóa làng dệt Phương La huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình

Công cuộc Đổi mới, đặc biệt là việc đẩy mạnh sự nghiệp CNH- HĐH tạo cho các làng nghề những cơ hội để phát triển, văn hóa làng nghề cũng có những thay đổi sâu sắc. Song, làng nghề và văn hóa làng nghề cũng phải đối mặt với những thử thách khắc nghiệt của kinh tế thị trường, ảnh hưởng đến tổ chức làm nghề, tiêu thụ sản phẩm; với vấn đề môi trường; cơ cấu dân cư, sự phân tầng xã hội, các quan hệ xã hội trong và ngoài làng, nhịp sống, nếp sống, phong tục tập quán và tôn giáo tín ngưỡng. Đến lượt chúng, các yếu tố trên lại tác động đến sự phát triển của nghề và làng nghề.

Những biến đổi văn hóa làng nghề diễn ra khác nhau ở từng làng, phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Ngoài các yếu tố chung là sự phát triển kinh tế- xã hội dưới tác động của các chủ trương, chính sách của Nhà nước, còn có yếu tố riêng, như đặc điểm nghề, sự năng động của cộng đồng cư dân, hay truyền thống lịch sử văn hóa của địa phương… cần được nghiên cứu.

Thái Bình nằm trong vùng châu thổ sông Hồng, có nhiều nghề thủ công hình thành và phát triển ở tất cả các huyện; trong đó, Hưng Hà là điển hình của một huyện đa nghề, với những làng nghề nổi tiếng bởi các sản phẩm đặc trưng, được “dân biết mặt, nước biết tên”, như làng dệt chiếu Hới, làng dệt vải Phương La v.v. Các làng này được giới thiệu trong một số công trình chủ yếu, nêu những nét lớn về lịch sử làng nghề trong quá khứ, ít nghiên cứu về phương diện Văn hóa học, nhất là không đề cập đến sự biến đổi văn hóa truyền thống trong điều kiện kinh tế - xã hội hiện nay; khi coi văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển, hay văn hóa là một trong bốn trục của phát triển bền vững (ba trục khác là tăng trưởng kinh tế, ổn định chính trị - xã hội và giữ gìn tài nguyên - môi trường).

Cho đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu về làng nghề, văn hóa làng nghề và biến đổi văn hóa làng nghề ở nhiều chiều cạnh khác nhau, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu về Biến đổi văn hóa làng dệt Phương La (huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Vì vậy, việc nghiên cứu, giải quyết đề tài này sẽ góp phần tìm hiểu về thực trạng biến đổi văn hóa làng nghề, xu hướng văn hóa làng nghề Phương La trong thời gian tới và từ đó đưa ra giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa làng Phương La trong giai đoạn CNH - HĐH đất nước.

2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

2.1. Những công trình nghiên cứu về làng nghề, văn hóa làng nghề của người Việt ở Bắc Bộ

- Các nghiên cứu chung về làng nghề, văn hoá làng nghề ở Bắc Bộ trong nghiên cứu chung về làng xã người Việt

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 299 trang tài liệu này.

Điểm nổi bật của việc nghiên cứu nghề thủ công và làng nghề từ trước đến nay là được đặt trong khung cảnh nghiên cứu về làng Việt nói chung, dưới nhiều góc độ khác nhau; do nghề thủ công là bộ phận gắn chặt với nông nghiệp, các làng nghề có mối quan hệ chặt chẽ với các làng nông nghiệp. Đến nay, đã có một khối lượng lớn các công trình được công bố. Dưới đây là một số công trình tiêu biểu.

Người nông dân châu thổ Bắc kỳ của Nhà Địa lý học Pháp Pièrre Gourou, từ cách tiếp cận địa lý nhân văn chỉ ra những nét chung về các mặt đời sống của người nông dân Việt ở vùng châu thổ Bắc Bộ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Tác giả đã khảo tả rất chi tiết địa hình châu thổ Bắc Kỳ, về dân cư trong sự vận động, dịch chuyển và quần tụ - đặc điểm điển hình tạo nên làng của vùng châu thổ Bắc Bộ. Tác giả nghiên cứu sâu về văn hóa mưu sinh của các làng và luôn đặt các vấn đề nghiên cứu trong sự vận động biến đổi và linh hoạt. Trong Chương 2, P. Gourou đưa ra con số 108 nghề thủ công (phân theo nhóm nghề) được gọi là “ công nghiệp làng xã”, gồm các nghề dệt, đan lát, gỗ và các nghề khác. Công nghiệp dệt gồm dệt bông, tơ tằm, những ngành lụa thô, tơ đũi, the, đan lưới, võng.., có 242 làng nghề [39].

Công trình Sơ khảo lịch sử phát triển thủ công nghiệp Việt Nam của tác giả Phan Gia Bền [11] được coi là chuyên khảo lớn nhất về nghề thủ công. Thông qua cuốn sách, tác giả đã giới thiệu sơ lược lịch sử phát triển của thủ công nghiệp Việt Nam, tìm hiểu những nét lớn về tình hình phát triển của nghề thủ công qua các thời kỳ, tìm hiểu về mầm mống tư bản chủ nghĩa trong thủ công nghiệp Việt Nam, tác dụng của chủ nghĩa tư bản phát triển đối với thủ công nghiệp Việt Nam. Tác giả còn đúc kết 6 đặc điểm của thủ công nghiệp Việt Nam và tình hình phát triển của một số

nghề thủ công tiêu biểu. Tác giả đã đưa ra những định nghĩa về thủ công nghiệp, về thợ thủ công ... mà cho đến bây giờ những định nghĩa ấy vẫn được các nhà nghiên cứu sử dụng, làm tiền đề cho các nghiên cứu của mình.

Bộ sách hai tập Nông thôn Việt Nam trong lịch sử [115], trong tập đầu xuất bản năm 1977 đã có hai bài viết về nghề thủ công và làng nghề. Mặc dù đây mới chỉ là khảo sát tổng quát về sự phân bố các nghề và làng nghề của Việt Nam trong quá trình lịch sử, tuy chưa khảo sát chi tiết nhưng tác phẩm đã rất quan tâm đề cập tới nghề và làng nghề thủ công. Nông dân và nông thôn Việt Nam thời cận đại [116] do Viện Sử học biên soạn. Các bài viết của Phạm Văn Kính, Nguyễn Khắc Tụng và Bùi Xuân Đính phân tích những nét cơ bản về thủ công nghiệp trong đời sống kinh tế của người nông dân thời phong kiến và thời Pháp thuộc.

Làng Việt Nam, mấy vấn đề kinh tế - xã hội và văn hóa của Phan Đại Doãn

[25] là công trình nghiên cứu tổng thể về làng Việt dưới góc độ Sử học. Tác giả chỉ rõ một số đặc điểm cơ bản của nền kinh tế, sản xuất tiểu nông, thủ công nghiệp kết hợp chặt chẽ với nông nghiệp, các nghề thủ công tồn tại và phát triển phụ thuộc chặt vào kinh tế hộ gia đình người nông dân. Tác phẩm còn chỉ rõ vấn đề ruộng công, ruộng tư và mối quan hệ giữa nông thôn với thành thị giúp NCS hiểu rõ hơn về sự tác động qua lại giữa nông thôn và thành thị giai đoạn những năm cuối của thế kỷ XX.

Ngoài ra, còn nhiều công trình khảo sát những nét tiêu biểu về nghề thủ công truyền thống, như: Văn hóa truyền thống làng Đồng Kỵ do Lê Hồng Lý chủ biên, nghiên cứu làng Đồng Kỵ (thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh) [79]; Ninh Hiệp truyền thống và phát triển của nhóm tác giả do Tô Duy Hợp chủ biên nghiên cứu về làng- xã Ninh Hiệp (huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội) [55]…

- Các nghiên cứu về làng nghề, văn hóa làng nghề của người Việt ở Bắc Bộ

Thứ nhất, ngoài những ghi chép trong các bộ chính sử, nghề và làng nghề được đề cập đến đầu tiên trong các cuốn địa chí, thông qua mục ghi “sản vật”, như Dư địa chí của Nguyễn Trãi [107] là tác phẩm ghi chép sớm nhất về các nghề thủ công ở Việt Nam, ở tác phẩm này Nguyến Trãi đã đề cập tới nghề dệt lụa ở Hà

Đông. Công trình Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn [87] hay các cuốn địa phương chí là nguồn tài liệu ghi chép về các nghề thủ công và làng nghề khá phong phú, song chủ yếu nêu sản vật của các nghề thủ công gắn với làng nghề ở mỗi địa phương, không miêu tả quy trình làm nghề.

Thứ hai là các công trình nghiên cứu về lịch sử các ngành nghề, chủ yếu đề cập đến nguồn gốc nghề thông qua các vị tổ nghề, tiêu biểu là các cuốn sách Nghề thủ công truyền thống Việt Nam và các vị tổ nghề của Trần Quốc Vượng [121], Truyện các ngành nghề của nhóm tác giả Tạ Phong Châu [16] v.v. Nghề cổ đất Việt (khảo cứu) của Vũ Từ Trang [106] điểm tới 21 nghề cổ truyền như: nghề gốm, nghề rèn, đúc đồng, chạm vàn bạc, làm cày bừa, làm nón, dệt chiếu, nghề trồng dâu, nuôi tằm ...

Thứ ba là các công trình khảo tả về nghề gắn với làng nghề và vùng nghề khác nhau, tiêu biểu là Nghề cổ truyền của Tăng Bá Hoành [52], Quê gốm Bát Tràng của Đỗ Thị Hảo [43], Gốm Bát Tràng thế kỷ XV- XIX do Phan Huy Lê chủ biên [71], Làng tranh Đông Hồ của Nguyễn Thái Lai [70]. Các cuốn sách này dùng phương pháp miêu tả Dân tộc học để đưa ra các tư liệu, từ đó nêu những nét lớn của một nghề, từ nguồn gốc nghề (tổ nghề), nguồn nguyên liệu, công cụ làm nghề, quy trình kỹ thuật làm nghề, tổ chức sản xuất đến các loại hình và đặc trưng sản phẩm, phương thức tiêu thụ sản phẩm, thu nhập của người làm nghề và tâm lý làng nghề. Viện Nghiên cứu Văn hóa đã tập hợp các công trình viết về nghề và làng nghề thành bộ Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam (gồm 6 tập). Công trình đồ sộ này đã tổng tập các công trình viết về nghề và làng nghề; gồm giới thiệu làng nghề (nguồn gốc, tổ nghề, lịch sử hình thành và phát triển, thực trạng sản xuất

...), khảo sát và nghiên cứu về nghề (kỹ thuật, kỹ xảo, quy trình công nghệ, dụng cụ hành nghề, bí quyết nghề ...), sản phẩm nghề (kiểu cách, mẫu mã, nghệ thuật tạo hình và trang trí ...), hoạt động sản xuất (phương thức hành nghề, truyền nghề, thị trường, kinh tế làng nghề, du lịch làng nghề và văn hóa nghề nghiệp...). Tập một, nhóm tác giả đề cập về nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam bao gồm những vấn đề lý luận chung về nghề và làng nghề truyền thống, giới thiệu tổ nghề và nghệ

nhân dân gian, các vùng nghề, địa danh và địa chí làng nghề. Đặc biệt, nhóm tác giả dành hẳn chương 5 để bàn về sự biến đổi làng nghề trong bối cảnh hiện nay. Tóm lại, bộ Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam giúp chúng ta có một cái nhìn tương đối tổng quan về các công trình nghiên cứu về nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam của các tác giả trong và ngoài nước. Thông qua Tuyển tập, chúng ta có cái nhìn khái quát về nghề, làng nghề; những vấn đề lý luận chung đến nguồn gốc hình thành nghề, tổ nghề, quy trình sản xuất, sự biến đổi của nghề, làng nghề trong giai đôạn hiện nay...

Nghề và làng nghề cũng là đề tài hấp dẫn cho nhiều luận án tiến sĩ của các chuyên ngành Dân tộc học, Văn hóa dân gian và Văn hóa học trong khoảng hơn 20 năm trở lại đây, như Biến đổi làng nghề thủ công truyền thống Triều Khúc, xã Tân Triều, huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội [125], Làng nghề sơn quang Cát Đằng [60], Sự biến đổi văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng từ năm 1986 đến nay [108], hay các luận văn thạc sĩ như Làng thêu Quất Động [88]; Gốm sành nâu ở Phù Lãng [41]; Làng Cọi Khê: Truyền thống và đổi mới [51] v.v. Các luận án, luận văn này khảo tả tương đối kỹ lưỡng các nội dung liên quan đến nghề, chỉ ra được những đặc điểm của làng nghề về các mặt: cấu trúc làng xóm, di tích thờ cúng, các phong tục, tín ngưỡng, hội hè...

Bên cạnh đó, còn có một khối lượng lớn các bài đăng trên tạp chí, giới thiệu tổng thể hay từng mặt một nghề, hoặc làng nghề của các địa phương.

Nhìn chung, các tác phẩm nói trên đã phản ánh nhiều khía cạnh về nghề, làng nghề như sản vật của các nghề thủ công, lịch sử ngành nghề, khảo tả nghề, những đặc điểm của làng nghề về cấu trúc làng xóm, di tích thờ cúng. Tuy nhiên, các tác phẩm này đề cập đến khía cạnh văn hóa làng nghề còn ít, chưa nghiên cứu tổng thể các thành tố góp phần tạo nên văn hóa làng nghề.

2.2. Những công trình nghiên cứu về biến đổi làng nghề, văn hoá làng nghề

Công trình Làng nghề, phố nghề, Thăng Long - Hà Nội của Trần Quốc Vượng và Đỗ Thị Hảo [123] là công trình đầu tiên bàn về biến đổi làng nghề, văn

hóa làng nghề. Sau khi đưa ra định nghĩa về làng thủ công, đặt vị trí làng nghề trong diễn trình lịch sử văn hóa Việt Nam, các tác giả nêu một số quan điểm phát triển làng nghề: Mô hình sản xuất hộ gia đình vẫn hiệu quả nhất vì nó không bị phụ thuộc vào vốn. Tuy nhiên theo các tác giả, trong nền kinh tế thị trường, nghề và làng nghề đang đứng trước những khó khăn thách thức. Vấn đề đầu ra của sản phẩm nghề thủ công, vấn đề môi trường ... phải được quan tâm. Các tác giả cũng cho rằng, để nghề và làng nghề phát triển cần có hệ thống chính sách, cơ chế phù hợp và là vấn đề cấp bách cần phải làm ngay.

Công trình “Làng nghề phố nghề Thăng Long - Hà Nội trên đường phát triển” của nhóm tác giả Vũ Quốc Tuấn [104], sau khi đưa ra phác thảo về làng nghề phố nghề trong lịch sử, đề cập đến thực trạng của làng nghề phố nghề hiện nay; đồng thời, nhóm tác giả đã chỉ ra hướng phát triển và các giải pháp để phát triển làng nghề.

Ngoài ra, công trình Phát triển làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá [53]; Làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá [124]; Làng nghề Việt Nam và môi trường phản ánh về các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển các làng nghề, tiềm năng và sự vận động của nó trong nền kinh tế thị trường, hướng bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống [18].

Các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ bảo vệ trong 20 năm trở lại đây và các bài báo (đã nêu ở trên), sau phần giới thiệu về đặc điểm của nghề truyền thống đã đưa ra một số tư liệu cùng nhận xét về sự thay đổi của nghề dưới tác động của các điều kiện kinh tế - xã hội hiện tại.

Dưới góc độ Dân tộc học/Nhân học, trong vài năm qua, nhiều công trình bàn sâu về biến đổi của làng nghề truyền thống từ sau hòa bình lập lại đến nay, nhất là dưới tác động của quá trình CNH – HĐH.

- Sự phát triển của làng nghề La Phù do Tạ Long chủ biên, nghiên cứu trường hợp về sự thay đổi của một làng nghề qua các thời kỳ trước đây và hiện nay,

nổi bật là việc hình thành các công ty và những đóng góp của làng nghề này vào ngân sách Nhà nước, nghề phát triển có liên quan đến các tổ chức quan phương (hệ thống chính trị, chính sách) và phi quan phương (xóm, ngõ, dòng họ); đồng thời, các tác giả cũng đã đưa ra những khó khăn cần phải giải quyết của làng nghề La phù trong giai đoạn hiện nay [76].

- Làng nghề thủ công huyện Thanh Oai (Hà Nội) - truyền thống và biến đổi do Bùi Xuân Đính chủ biên, nghiên cứu về biến đổi của nghề, làng nghề thủ công huyện Thanh Oai. Công trình đề cập đến những đặc điểm của làng nghề (không gian kiến trúc, cơ cấu tổ chức làng xã, di tích lịch sử văn hóa…). Các tác giả dành Chương 3 để bàn hướng đi lên của làng nghề thủ công của huyện trong bối cảnh CNH- HĐH [31].

Trong suốt thời gian qua, đã có một khối lượng lớn các công trình nghiên cứu về nghề, làng nghề thủ công; sự biến đổi kinh tế - xã hội, biến đổi văn hóa và cuộc sống của người nông dân ở ở các làng quê Việt Nam nói chung với nhiều cách tiếp cận khác nhau. Các tác giả đã đều đồng thuận chỉ ra rằng sự biến đổi ở các khu vực nông thôn, nông nghiệp là một tất yếu hiện nay. Trong quá trình biến đổi đó, những đặc trưng cơ bản của làng cũng như những đặc tính nổi bật của người nông dân được thể hiện vẫn rất đậm nét. Trong quá trình biến đổi ấy chính là cầu nối giữa nông thôn và đô thị, làng vẫn giữ tính tự trị tương đối của nó nhưng đã rất cởi mở và linh hoạt, ở đó có những sự tái cấu trúc từ không gian, cảnh quan làng cho đến kinh tế, văn hóa và xã hội. Người nông dân ở các làng không thụ động và phụ thuộc như trước kia mà họ thực dụng hơn, có khả năng làm xoay chuyển tình huống theo hướng có lợi. Và như vậy, cuộc sống của người dân ổn định và phát triển hơn.

Nghiên cứu sự biến đổi làng nghề, văn hóa làng nghề nói riêng đã có nhiều tác giả đề cập tới. Tuy nhiên, các công trình này chủ yếu tiếp cận dưới góc độ Sử học (nghiên cứu về lịch sử nghề và làng nghề), Văn hóa Dân gian, Dân tộc học/ Nhân học (đi sâu nghiên cứu quy trình sản xuất, các loại hình sản phẩm). Các công trình nghiên cứu dưới góc độ Văn hóa học, xem xét các yếu tố văn hóa, các giá trị văn hóa của sản

phẩm nghề, của nghề và làng nghề; những biến đổi về các giá trị truyền thống trong bối cảnh hiện nay chưa nhiều. Các công trình đó còn nặng về nghiên cứu truyền thống, ít nghiên cứu những vấn đề của nghề, làng nghề và văn hóa làng nghề trong cuộc sống đương đại. Còn ít các nghiên cứu điểm (case stady) để thấy được tính đa dạng, điểm chung và nét riêng của văn hóa làng nghề và biến đổi của làng nghề.

2.3. Tổng quan các nghiên cứu về làng nghề Phương La

Có thể chia các nghiên cứu về làng nghề Phương La từ trước đến nay thành các nhóm sau:

- Nhóm công trình nghiên cứu về lịch sử - văn hóa Thái Bình, trong đó có đề cập đến làng Phương La

Các tác phẩm Chú thích về tỉnh Thái Bình [65]; Nhận diện văn hóa làng ở Thái Bình [97]; Lễ hội truyền thống ở Thái Bình [98]; Địa danh Thái Bình trong lịch sử [99]; Tên làng xã Thái Bình [103]… đề cập giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể một số làng ở Thái Bình, trong đó có làng Phương La.

Tác phẩm Ngàn năm đất và người Thái Bình đề cập đến làng nghề Phương La ở khía cạnh nghề, vai trò của nghề trong phát triển kinh tế [89].

Trong công trình Địa chí Thái Bình nói về các làng nghề ở Thái Bình, về sản phẩm của làng nghề, nêu rõ nghề dệt vải lụa, số lượng thợ thủ công, số khung cửi dùng để dệt, giá sản phẩm: “… Thái Bình có khoảng 750 thợ dệt các loại: sồi, đũi, lụa, là, nái, sa… tập trung ở các làng Bộ La (Vũ Thư), Nam Lỗ (Tiên Hưng), Vân Tràng (Thụy Anh), Phương La (Hưng Nhân); Quận Hành, Động Trung, Đông Nhuế, Niên Hạ (Kiến Xương)… " [100].

- Nhóm công trình nghiên cứu về nghề thủ công ở Thái Bình, trong đó có nghề dệt làng Phương La

Sách Đồng Khánh ngự lãm địa dư chí và Đại Nam nhất thống chí nói về nghề thủ công ở Thái Bình, trong đó ghi chép huyện Vũ Tiên có làng Bộ La dệt lụa, ở làng Mẹo phủ Tiên Hưng có nghề dệt lụa, nái..." [35, 87].