Tiềm Năng Chữa Các Nhóm Bệnh Khác Nhau Của Các Loài Cây Thuốc

3.1.2. Đa dạng về bộ phận sử dụng làm thuốc

Phân tích từ tổng số loài cây thuốc tại Khu bảo tồn Sao La, tỉnh Thừa Thiên Huế cho thấy tần suất sử dụng các bộ phận của cây dùng làm thuốc như sau:

Bảng 3.5. Tần suất sử dụng các bộ phận làm thuốc

STT

Các bộ phận sử dụng	Số loài
Các bộ phận sử dụng	Số lượng	Tỉ lệ % gặp trong tổng số loài (431 loài)
1	Toàn cây	160	37,12
2	Lá	162	37,59
3	Rễ	130	30,16
4	Thân	72	16,71
5	Quả	30	6,96
6	Vỏ	29	6,73
7	Củ	28	6,50
8	Hoa	8	1,86
9	Hạt	16	3,71
10	Nhựa, tinh dầu	9	2,09

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 136 trang tài liệu này.

Hình 3.2. Tần suất sử dụng các bộ phận làm thuốc

Từ các kết quả trên cho chúng ta thấy, lá cây được sử dụng làm thuốc nhiều nhất với 162 loài, chiếm 37,59 %; đứng thứ 2 là toàn cây với 160 loài, chiếm 37,12

%; thứ 3 là rễ với 130 loài, chiếm 30,16 %; thứ 4 là thân với 72 loài, chiếm 16,71

%; ... tần suất sử dụng thấp là hoa (8 loài, 1,86%), Nhựa cây, tinh dầu (9 loài, 2,09%) và hạt (16 loài, 3,71%).

3.1.3. Tiềm năng chữa các nhóm bệnh khác nhau của các loài cây thuốc

Tri thức bản địa sử dụng cây thuốc tại khu vực nghiên cứu rất phong phú và đa dạng, tuy nhiên người dân chưa biết cách sử dụng nhiều cây thuốc giá trị, và trong phạm vi nghiên cứu chưa thể điều tra được tổng thể. Vì vậy, chúng tôi tra cứu thêm các tài liệu cây thuốc của Võ Văn Chi, Đỗ Tất Lợi, Viện dược liệu, ... cùng với sự phỏng vấn người dân để phân chia làm 22 nhóm cây chữa bệnh như sau:

Bảng 3.6. Các nhóm bệnh được chữa trị bằng cây thuốc tại Khu bảo tồn Sao La, tỉnh Thừa Thiên Huế (tổng số 431 loài)

Tên bệnh	Số loài	Tỷ lệ %
1	Bệnh ngoài da	94	21,81
2	Cầm máu, xuất huyết nội thương, sát khuẩn vết thương	66	15,31
3	Bệnh thời tiết : đau đầu, cảm sốt	93	21,58
4	Bệnh đường hô hấp : ho, hen, viêm phổi	98	22,74
5	Bệnh về mắt, tai, mũi, họng, răng	72	16,71
6	Bệnh về đường tiêu hóa : nhuận tràng, tẩy, dạ dày, trĩ	133	30,86
7	Bệnh về gan, thận, mật	87	20,19
8	Bệnh huyết áp, tim mạch	10	2,32
9	Bệnh xương khớp : tê thấp, đau nhức, đau xương, ngã tổn thương	183	42,46
10	Thuốc bổ dưỡng, giải độc, kích dục	106	24,59
11	Thuốc ngủ, an thần, thần kinh	32	7,42
12	Bệnh phụ nữ	90	20,88
13	Bệnh đường tiết niệu	71	16,47
14	Bệnh đường sinh dục	16	3,71
15	Trị giun sán	7	1,62
16	Bệnh lỵ, tả	64	14,85
17	Bị động vật cắn	54	12,53
18	Sốt rét, đậu mùa, sởi, thủy đậu, dịch hạch	28	6,50
19	Bại liệt, uốn ván	3	0,70
20	Ung thư	25	5,80
21	Kháng viêm, bỏng	46	10,67
22	Cây có độc	11	2,55

Tài nguyên cây thuốc chữa bệnh phong phú, nhóm bệnh về xương khớp: tê thấp, đau nhức xương khớp, ngã tổn thương có 183 loài, chiếm 42,46 % tổng cây thuốc; tiếp theo là nhóm cây chữa về đường tiêu hóa (nhuận tràng, tẩy, dạ dày, trĩ) có 133 loài (30,86%); nhóm cây thuốc bổ dưỡng, giải độc, kích dục có 106 loài (106 %); …

Nhóm bệnh chiếm tỷ lệ sử dụng thấp là bệnh về bại liệt, uốn ván có 3 loài (0,70 %); nhóm trị giun sán 7 loài (1,62%); bệnh huyết áp tim mạch 10 loài (2,32

%); ...

Đặc biệt, nhóm cây chữa ung thư có 25 loài (5,80 %), có nhiều tiềm năng rất lớn trong những nghiên cứu trong tương lai. Ngoài ra, có 11 loài (2,55 %) cây có độc tính, cung cấp nguồn cây đánh bả và tạo chất giải độc.

3.1.4. Đa dạng về nguồn gen nguy cấp, quý, hiếm

Ngoài việc đánh giá tính ĐDSH chung, việc đánh giá các loài có nguy cơ bị đe dọa trong vùng nghiên cứu là hết sức quan trọng nhằm góp phần định hướng cho chính sách ưu tiên trong công tác bảo tồn. Do Khu BTTN Sao la có sức ép về dân số khá lớn nên những hậu quả trực tiếp và gián tiếp đến hệ thực vật do nạn phá rừng là vẫn có. Đó là nạn phá rừng, khai thác gỗ, khai thác dược liệu trái phép hoặc làm củi,... hậu quả của nó là diện tích rừng ít nhiều bị suy giảm đi kèm với các nguy cơ sinh thái. Số loài có nguy cơ bị tuyệt chủng ngày càng tăng.

Tác giả đã thống kê được ở HTV Khu BTTN Sao la có hơn 49 loài thực vật làm thuốc thuộc diện cần phải bảo tồn theo tiêu chí đánh giá của Sách Đỏ Việt Nam (2007), Nghị định số 06/2019/NĐ-CP của Chính phủ (2019), Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (2019), IUCN (2020) và Nghị định số 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ (2021)[145] (chiếm 11,37 % tổng số loài làm thuốc). Theo nghị định 06/2019/NĐ- CP và Nghị định 84/2021/NĐ-CP, các loài họ Phong lan đều thuộc diện phải bảo vệ, vậy 23 loài phong lan nơi đây và những loài quý hiếm khác được liệt kê ở danh lục cần được bảo vệ. Danh sách loài cụ thể được trình bày ở bảng 3.8.

Trong số 431 loài thực vật bậc cao có mạch làm thuốc được ghi nhận tại KBT Sao La, 10 loài có tên trong Sách đỏ Việt Nam (2007), 24 loài có tên trong NĐ 06/2006/NĐ-CP, 10 loài có tên trong Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (2019) và 10 loài thuộc IUCN (2020) (Bảng 3.7; bảng3.8).

Theo DLĐVN 2007, thực vật làm thuốc có mạch ở KBT có 10 loài quý hiếm. Trong đó: cấp độ Rất nguy cấp (CR) có 0 loài, Nguy cấp (EN) có 03 loài, sẽ nguy cấp (VU) có 07 loài, ít nguy cấp (LR) có 0 loài (bảng 3.7).

Bảng 3.7. Các loài nguy cấp, quý, hiếm và tình trạng bảo tồn theo các tiêu chí

Mức độ đe dọa

CR	EN	VU	LR	DD	IA	IIA	Tổng
Sách đỏ Việt Nam (2007)		3	7					10
Nghị định số 06 (2019)							24	24
Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (2019)		6	4					10
IUCN(2020)		3	3		4			10
Nghị định số 84 (2021)						1	28	29

Theo Nghị định về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm (NĐ06/2019/NĐ - CP) thì hệ thực vật khu bảo tồn có 24 loài có tên trong Nghị định này. Bổ sung nghị định (NĐ06/2019/NĐ - CP), năm 2021 Chính phủ đã ra nghị định số 84/2021/NĐ-CP, theo nghị định này, khu bảo tồn có 29 loài thuộc danh sách bảo vệ. [145]

Theo Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (2019) có 06 loài nguy cấp (EN) và 04 loài sẽ nguy cấp (VU)

Theo IUCN (2020), thực vật làm thuốc có 03 loài nguy cấp (EN), có 03 loài sẽ nguy cấp (VU) và 04 loài thiếu dữ liệu (DD).

Đây là nguồn gen có nguy cơ ngoài tự nhiên do các nguyên nhân khác nhau đã và đang làm giảm số lượng đẩy chúng vào nguy cơ tuyệt chủng. (Bảng 3.8 Danh lục loài quý hiếm tại KBT Sao La)

Bảng 3.8. Danh lục loài quý hiếm tại KBT Sao La

STT

Tên khoa học	Tên phổ thông	SĐVN	NĐ 06 2019	NĐ 84 2021	DLĐ CTVN	IUCN
1	Psilotum nudum (L.) P. Beauv.	Lá thông				VU
2	Huperzia serrata Thunb.	Thạch tùng răng cưa			IIA
3	Cibotium barometz (L.) J. Sm.	Cẩu tích			IIA

Cyathea gigantea (Hook.) Holtt.	Dương xỉ thân gỗ		IIA	IIA
5	Drynaria roosii Nakaik e	Cốt toái bổ			IIA	EN
6	Goniothalamus macrocalyx Ban	Giác đế đài to	VU				VU
7	Ixodonerium annamense Piard	Néo, mô	VU
8	Rauvolfia cambodiana Pierre ex	Ba gạc lá to	VU			VU
9	Ardisia silvestris Pitard	Lá khôi	VU
10	Rhopalocnemis phalloides Jungh.	Dó đất núi cao	VU			EN
11	Illicium parvifolium Merr.	Hồi lá nhỏ				VU
12	Fibraurea recisa Pierre	Hoàng đằng			IIA
13	Stephania dielsiana Y. C. Wu	Bình vôi nhựa đỏ			IIA	EN
14	Ardisia gigantifolia Stapf	Lá khôi				EN
15	Dipterocarpus hasseltii Blume	Dầu dái, Ca luân					EN
16	Prunus ceylanica (Wight.) Miq.	Rệp, mu roi					EN
17	Madhuca pasquieri (Dubard) H. J. Lam.	Sến mật	EN				VU
18	Aquilaria bailloni Pierre ex Locomte	Dó gạch					DD
19	Murray glabra (Guillaum.) Guillaum.	Vương tùng	VU
20	Euonymus chinensis Lindl.	Chân danh trung hoa	EN
21	Musa coccinea Andr.	Chuối sen					EN
22	Paris chinensis Franch.	Thất diệp nhất chi hoa					VU
23	Alpinia zerumbet	Riềng					DD

(Pers.) Burtt & R. M. Smith	đẹp
24	Curcuma zedoaria (Berg.) Rosc.	Nghệ đen					DD
25	Hedychium coronarium Koenig	Ngải tiên					DD
26	Anoectochilus setaceus Blume	Kim tuyến	EN	IIA	IA	EN
27	Appendicula cornuta Blume	Lan hạt bí; Vệ lan móng		IIA	IIA
28	Arundina graminifolia (D. Don.) Hochr.	Lan trúc; Sậy lan		IIA	IIA
29	Bulbophyllum odoratissimum (Smith) Lindl.	Cầu diệp rất thơm		IIA	IIA
30	Calanthe alismaefolia Lindl.	Kiều lam từ cô		IIA	IIA
31	Collabium chinense (Rolfe) Tang & Chen	Lan cô lý; Vẫn lan		IIA	IIA
32	Cymbidium aloifolium (L.) Sw.	Đoản kiếm lô hội		IIA	IIA
33	Cymbidium lancifolium Hook.	Thố nhĩ lan		IIA	IIA
34	Dendrobium aduncum Wall. ex Lindl.	Hoàng thảo thân gẫy		IIA	IIA
35	Dendrobium hercoglossum Reichb. f.	Thạch hộc môi móc		IIA	IIA
36	Dendrobium nobile Lindl.	Hoàng phi hạc		IIA	IIA	EN
37	Dendrobium terminale Parish & Reichb. f.	Thạch hộc lá dao		IIA	IIA
38	Eria corneri Reichb. f.	Nỉ lan corner		IIA	IIA
39	Eria pannea Lindl.	Lan len rách		IIA	IIA
40	Galeola nudifolia Lour.	Lan leo không lá		IIA	IIA

Goodyera procera (Ker. - Gawl.) Hook.	Hảo lan cao		IIA	IIA
42	Habenaria rhodocheila Hance	Lan cò môi đỏ; Hà biện lưỡi đỏ		IIA	IIA
43	Liparis nervosa (Thunb.) Lindl.	Nhẵn diệp gân		IIA	IIA
44	Ludisia discolor (Ker - Gawl.) A. Rich in Bory de St.-Vincent	Lan lá gấm		IIA	IIA
45	Malaxis ophrydis (Koenig) Ormerod	Ái lan lá rộng		IIA	IIA
46	Pholidota chinensis Lind.	Tục đoạn trung quốc		IIA	IIA
47	Thrixspermum centipeda Lour.	Bạch điểm		IIA	IIA
48	Tropidia curculigoides Lindl.	Trúc kinh		IIA	IIA
49	Tacca subflabellata P.P. Ling & C.T.Ting	Râu hùm việt	VU			VU

Qua đó, ở khía cạnh nào đó cần có biện pháp quy hoạch bảo tồn sinh cảnh sống cho các loài, giảm thiểu các nguyên nhân tác động đến số lượng cá thể của chúng ngoài tự nhiên nhằm phát triển bền vững các loài, các quần thể thực vật bậc cao quý hiếm này, đặc biệt cần được quan tâm nhân giống đối với những loài có tác dụng làm thuốc quý.

3.1.5. Giá trị khoa học

Trong quá trình điều tra, chúng tôi đã phát hiện và công bố 03 loài mới cho khoa học là: Tỏi hoa ẩn quả lông (Aspidistra heterocarpa Aver., Tillich & V. T. Pham var. echinata Aver., Tillich & T. A. Le); Acranthera hoangii Hareesh & T.A. Le và đặc biệt loài Thu hải đường sao la (Begonia saolaensis Y.M. Shui, T.A. Le &

C.T. Vu) được đặt theo tên Khu bảo tồn Sao La.

* Aspidistra heterocarpa Aver., Tillich & V. T. Pham var. echinata Aver., Tillich & T. A. Le (Tỏi rừng hoa ẩn lông) (hình 3.3)

Cây mọc thành cụm với thân rễ hẹp, cứng và dựng thẳng, dài cỡ 5-8 cm, ít phân nhánh, đường kính thân cỡ 3-5 mm, có nhiều vân ngang do gốc lá rụng. Lá

bao hình ống, lúc non tím nâu, sau chuyển vàng nâu. Phiến lá hẹp elip, dài 18-30 x 4-6 cm, xanh đều cả hai mặt, cả hai bên gân không rõ. Hoa không mùi, thường vài hoa trên thân đơn, cuống giữ ở vị trí ngang, không mở rộng. Cuống hoa xanh nhạt đến trắng, dài 5-7 mm, với 3-4 lá bắc hình trứng rộng. Bao hoa dạng bình nhỏ, đường kính 7-8 mm, ống rộng, bóng trắng sang vàng nhạt bên ngoài, màu tím sâu bên trong. Ống hoa mở rộng chia thùy 6, thùy vòng trong tròn ở đỉnh, thùy bên ngoài tù. Nhị hoa 6, đính vào giữa phần của ống hoa, sợi trắng, ngắn, hạt phấn màu vàng. Nhụy hình nấm, trắng, hình trụ cao 2,5 -2,6 mm, bầu không rõ. Quả như quả hạch, hạt 2-3, màu nâu sẫm, bao phủ gai dày trên bề mặt quả. Đây là đặc điểm khác biệt nhất với A. heterocarpa sp. nov. var. heterocarpa.

Loài phân bố ở đất dốc, nền đất sét, mọc thành cụm hoặc đơn lẻ ven suối cạn ở Khu vực Nam Đông đến Phong Điền. Theo kinh nghiệm của đồng bào có tác dụng chữa ung thư, tuy nhiên theo nghiên cứu đánh giá cây có độc tính.

Hình 3.3. Aspidistra heterocarpa var. echinata (Loài mới cho khoa học)

* Acranthera hoangii Hareesh & T.A. Le (Pârldõ – tiếng Vân Kiều)

Chi Acranthera Arn. ex Meisn. hiện có 2 loài ở Việt Nam, gồm loài phát hiện trước đây của chi được tìm thấy ở một số vùng núi thuộc Quản Bạ, Tùng Vãi, tỉnh Hà Giang và loài mới này.

A. hoangii (hình 3.4), là loài cây bụi nhỏ, đa niên, cao khoảng 1-1,5 m, nhiều lông. Lá đơn mọc đối, gân 7-8 cặp, cuống lá dài 2 cm, phiến lá hình mũi mác, thuôn 2 đầu, gốc lá có phiến lệch, cỡ 17-20 x 6-7 cm, mặt trên xanh lục, mặt dưới hơi trắng bạc, hai mặt có lông ngắn, sát. Phát hoa ở nách lá, cụm hoa đơn hay kép lưỡng phân, mang 1-3 hoa, lá bắc hình trứng hẹp, ngắn, màu xanh, có lông ngắn. Đài hoa phân làm 5 thùy, xẻ gần đến gốc, dài cỡ 2-2,3 cm, màu xanh. Hoa hình