Yêu Cầu Ngoại Cảnh Của Lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium

Các giống lan Oncidium có hình dạng hoa gần giống nhau nhưng có màu sắc, kích thước và một vài đặc điểm nhỏ khác nhau. Hầu hết hoa Oncidium có màu vàng hay màu nâu, một vài loài có màu đỏ hoặc nâu sẫm. Độ dài cành hoa có những giống dài 50 - 60 cm như Onc. falcipetalum, Onc. carthagenense, Onc. divaricatum v.v… và cũng có những giống cành hoa ngắn như Onc. cheirophorum. Oncidium thường nở hoa vào mùa xuân hay mùa hè, cũng có những cây nở vào mùa thu. Mỗi giò mang từ 30 đến 100 hoa và có nhiều giống hoa lớn đến 4 - 5 cm [60], [122].

1.1.2.5 Quả

Quả lan nói chung và 3 loài lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium nói riêng thuộc loại quả nang, nở ra theo 3 - 6 đường nứt dọc. Có dạng từ quả cải dài đến dạng hình trụ ngắn, phình ở giữa. Khi chín, quả nở ra và mảnh vỏ còn dính lại với nhau ở phía đỉnh và phía gốc. Ở một số loài khi quả chín nứt theo 1 - 2 khía dọc, thậm chí không nứt ra mà hạt chỉ ra khỏi vỏ khi vỏ này bị mục nát [2].

1.1.2.6 Hạt

Hạt lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium rất nhiều, nhỏ li ti, khối lượng toàn bộ hạt trong một quả chỉ bằng một phần mười đến một phần nghìn milligram. Hạt có màu trắng khi còn non và màu nâu vàng khi chín. Hạt chỉ cấu tạo bởi một khối chưa phân hoá, trên một mạng lưới nhỏ, xốp, chứa đầy không khí và không chứa dinh dưỡng, sau 2 - 18 tháng hạt mới chín. Hạt lan rất khó nảy mầm trong điều kiện tự nhiên nhưng nảy mầm tốt trong môi trường nhân tạo (môi trường invitro). Tuy nhiên, loài lan vẫn sinh sôi và phát triển vì có một số hạt đã gặp được loài nấm cộng sinh hỗ trợ các chất dinh dưỡng để cây lan con lớn dần đến khi bộ rễ và lá phát triển để có thể tự nuôi sống bản thân chúng [33].

1.1.3 Yêu cầu ngoại cảnh của lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium

Lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium yêu cầu một số điều kiện ngoại cảnh như nhiệt độ, ẩm độ, ánh sáng, giá thể trồng, dinh dưỡng... phù hợp để sinh trưởng, phát triển. Việc nắm vững những yêu cầu điều kiện ngoại cảnh sẽ giúp người trồng lan có cơ sở để đưa ra các biện pháp kỹ thuật nuôi trồng, sản xuất lan trong điều kiện cụ thể của từng vùng nhằm đem lại hiệu quả cao nhất

1.1.3.1 Nhiệt độ

Cattleya là giống lan có thể sống được ở vùng nóng và vùng ôn đới, đặc biệt đây là giống rất thích nghi với điều kiện khí hậu và thời tiết của Việt Nam, với một biên độ rất rộng. Chính vì thế nó được trồng và phát triển rất mạnh ở tất cả các nơi, các tỉnh phía Nam, các tỉnh phía Bắc và ngay cả trên vùng cao nguyên, tuy nhiên cách trồng có khác nhau. Cattleya phát triển rất tốt ở không khí mát và ẩm, nhiệt độ lý tưởng cho Cattleya là 210C vào ban ngày và 160C vào ban đêm, vùng thích hợp

cho loài này là vùng Bảo Lộc. Mặt khác, lan Cattleya vẫn tăng trưởng và có thể phát triển ở nhiệt độ cao hơn nhiệt độ lý tưởng 180C vào ban ngày và 150C vào ban đêm, đó là nhiệt độ bình thường của các tỉnh phía Nam. Ngoài ra, lan Cattleya cũng phát triển tốt ở những vùng khí hậu của mùa đông với nhiệt độ 130C vào ban ngày và 100C vào ban đêm, đó là nhiệt độ của các tỉnh phía Bắc. Do đó có thể nói rằng Cattleya có thể trồng và ra hoa khắp nơi ở nước ta. Tuy nhiên, ở vùng lạnh mát nên trồng loài Cattleya sophro và loài Cattleya sophrolaelio thì sự ra hoa của các loài này đều đặn hơn. Điều này là do các giống lan Cattleya được xuất phát từ 2 nguồn, một nguồn từ vùng khí hậu nóng ẩm của Brazin và một nguồn từ vùng đồi núi cao nguyên ở Columbia và Mexico [60].

Lan Dendrobium thuộc loại cây ưa nóng. Phần lớn các loài lan trong chi này thích hợp với nhiệt độ ban đêm vào khoảng 10 - 160C và ban ngày vào khoảng 21 - 320C. Nhiệt độ ảnh hưởng lớn đến sự ra hoa của Dendrobium. Ví như Dendrobium nobile không ra hoa ở nhiệt độ thường mà chỉ tăng trưởng, nhưng chúng sẽ ra hoa khi nhiệt độ giảm xuống 130C hoặc thấp hơn. Lan Bạch Câu (Dendrobium crumenatum) đòi hỏi giảm nhiệt độ khoảng 5 - 60C trong vài giờ thì 9 ngày sau chúng sẽ ra hoa đồng loạt ở 18,50C [76].

Nhiệt độ lý tưởng cho Oncidium là trung bình hay ấm khoảng 24 - 300C ban

ngày và 13 - 160C vào ban đêm. Tuy nhiên Oncidium có thể chịu được nhiệt độ xuống khoảng 100C ban ngày và 380C trong một vài giờ, nhưng kéo dài sẽ không ra hoa. Ở nhiệt độ cao hơn cần tăng độ ẩm và gió [122].

1.1.3.2 Ẩm độ

Ẩm độ là yếu tố ảnh hưởng rất lớn đến toàn bộ quá trình sinh trưởng, phát

triển của cây lan. Đa số các loài lan thích hợp với mức ẩm độ tương đối tối thiểu 70%. Khi đề cập đến ẩm độ đối với hoa lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium người ta thường quan tâm tới 3 loại ẩm độ là ẩm độ vùng, ẩm độ vườn và ẩm độ của chậu trồng lan. Trong quá trình trồng lan sẽ căn cứ vào từng loại ẩm độ để điều chỉnh. Nếu ẩm độ của vùng cao thì ẩm độ của vườn và ẩm độ cục bộ trong chậu cũng cao, không cần tưới nước. Nếu ẩm độ của vùng thấp thì nên tăng cường tưới nước [19].

Cattleya có giả hành mập, có khả năng dự trữ nước rất lớn. Do đó tưới nước thường xuyên sẽ làm cây yếu, không phát triển, đôi khi làm cây chết do thối rễ [30].

Lan Dendobium thuộc loại ưa nước trung bình, chúng cần ẩm liên tục song không chịu được úng ngập hoặc ẩm độ quá cao. Ban ngày cây cần độ ẩm 40 - 60%, ban đêm độ ẩm thích hợp từ 60 - 90%. Đối với sản xuất lan Dendrobium ở quy mô công nghiệp cần chọn vùng có ẩm độ thích hợp, xây dựng nhà nuôi trồng tốt và đặc biệt phải biết chọn chậu, loại giá thể phù hợp với từng giai đoạn sinh trưởng của cây [28].

Lan Oncidium thích hợp với ẩm độ trung bình, cần được tưới nước thường xuyên nhưng không chịu được úng ngập trong thời gian dài. Những giống lá dày và cứng không cần tưới thường xuyên như những giống có lá mỏng và mềm [122].

1.1.3.3 Ánh sáng

Sự che sáng đối với loài lan Cattleya thay đổi khác nhau tùy loài. Tuy nhiên ở mức độ che 50% cường độ ánh sáng (khoảng 12.000 - 20.000 1ux) có thể áp dụng cho nhiều loài lan Cattleya cần ánh sáng tán xạ [37]. Trong giàn lan không treo các chậu sát vào nhau, phải có một khoảng cách từ 15 - 20cm [52]. Nếu không có giàn che, lan Cattleya cũng có thể trồng trực tiếp ngoài ánh sáng với điều kiện là các cây được trồng từ nhỏ ở các chậu phải đặt sát vào nhau và tiểu khí hậu nơi đó phải mát và ẩm. Lan Cattleya được trồng trong điều kiện ánh sáng tối ưu sẽ cho màu hoa đậm, cánh hoa dày, cứng, hoa to. Ngược lại, trồng ở nơi có ánh sáng yếu cây rất chậm ra hoa, khi ra hoa thường bị gục xuống, màu nhạt. Ánh sáng quá mạnh cây còi cọc, ra hoa bé và hay bị khuyết tật [54]. Ngoài ra, Cattleya còn có đặc tính là rất nhạy cảm với ánh sáng về ban đêm, dù cường độ rất yếu cũng làm cho cây không ra hoa [1].

Dendrobium là loài ưa sáng, có thể trồng trong điều kiện ánh sáng trực tiếp hay khuyếch tán. Ánh sáng hữu hiệu cho chi lan này là 60 - 70%, độ che sáng 30%

với cây ở tầng thấp và 40% với cây ở tầng trên, tương ứng với cường độ ánh sáng từ

15.000 - 30.000lux rất thích hợp cho sự phát triển của Dendrobium [28].

Oncidium phát triển tốt trong cường độ ánh sáng vừa phải. Cường độ ánh sáng thích hợp cho Oncidium từ 15.000 - 20.000 lux. Những giống lá to và dày cần nhiều ánh sáng hơn là những giống lá mỏng và mềm. Do cần ít ánh nắng nên Oncidium có thể trồng dưới ánh đèn được [122].

Từ nhu cầu ánh sáng của lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium cho thấy trong điều kiện khu vực đồng bằng Bắc Bộ, để phát triển sản xuất các loài lan này cần có các biện pháp điều khiển ánh sáng cho phù hợp với yêu cầu của mỗi loài lan để tăng khả năng sinh trưởng, phát triển và ra hoa nhằm đem lại hiệu quả cao nhất đối với người trồng lan.

1.1.3.4 Giá thể

Giá thể (chất nền) bao gồm tất cả các loại vật liệu bao quanh bộ rễ cây trồng. Các loại giá thể khác nhau có ưu, nhược điểm khác nhau nên tuỳ theo loại lan, tuổi cây và mục đích trồng mà chọn loại giá thể thích hợp [113].

Giá thể ảnh hưởng rất lớn đến sinh trưởng, phát triển của lan Cattleya, tùy theo vùng trồng, mùa vụ và tuổi cây mà có thể sử dụng các loại giá thể khác nhau. Có thể dùng than củi, gạch vụn, xơ dừa, đá vụn, dung nham để trồng Cattleya. Ở Đà Lạt, người ta thường dùng dớn làm giá thể trồng lan Cattleya [4].

Lan Dendrobium ưa giá thể giữ ẩm tốt nhưng có độ thông thoáng nhất định. Nhìn chung Dendrobium thích hợp với nhiều loại giá thể như than hoa, xơ dừa, gỗ mục, sỏi nhẹ, ngói non... Đây là những vật liệu rẻ tiền, dễ kiếm. Tuy nhiên việc lựa chọn giá thể hoặc phối hợp các loại giá thể với nhau để phù hợp với từng loài, từng giai đoạn phát triển của cây sẽ đem lại hiệu quả cao nhất [28].

Lan Oncidium thích hợp với các loại giá thể nhẹ, có khả năng thoát nước tốt. Loại giá thể thường dùng như đá vụn dung nham, than hoa, đặc biệt là vỏ cây khô. Dùng vỏ cây loại nhỏ cho các giống có rễ nhỏ và những giống có rễ lớn dùng vỏ cây loại trung bình. Những loại lá dày, cứng như Oncidium Mule ears hay Oncidium ampliatum v.v... có thể cột vào những miếng vỏ cây được [65].

1.1.3.5 Dinh dưỡng

Lan rất cần phân bón nhưng không chịu được nồng độ cao, vì vậy bón phân cho lan phải thực hiện thường xuyên và tốt nhất bằng cách phun qua lá. Phân bón cho lan phải chứa đầy đủ các chất dinh dưỡng đa, trung và vi lượng với thành phần và tỷ lệ phù hợp với từng thời kỳ sinh trưởng, phát triển của cây. Nguyên tắc chung là thời kỳ sinh trưởng thân lá mạnh cần hàm lượng đạm cao, hàm lượng lân và hàm lượng kali thấp, trước khi ra hoa cần lân và kali cao, đạm thấp, khi nở hoa, lan cần kali cao, lân và đạm thấp hơn [52], [108]. Có thể dùng phân vô cơ và hữu cơ hỗn hợp loãng sẽ cho kết quả tốt cho sự sinh trưởng. Trước mùa ngừng sinh trưởng một tháng, trong suốt một tháng bón cho lan loại phân 10:20:30 hoặc 6:30:30 để tạo sự cứng cáp cho cây trước khi cây vào mùa nghỉ [108].

Theo Minh Trí, Xuân Giao [40], lan rất mẫn cảm với việc thiếu hoặc thừa các yếu tố dinh dưỡng. Các triệu chứng về bệnh sinh lý khi thừa hoặc thiếu yếu tố dinh dưỡng nào đó thường biểu hiện khá rõ.

Các loài lan Cattleya có thể ra hoa bất kỳ mùa nào trong năm với điều kiện các bộ phận sinh trưởng đủ khả năng phát triển thành một giả hành mới, chính vì thế việc bón phân cho lan ngoài mục đích duy trì sự sinh trưởng và phát triển của cây lan còn nhằm điều khiển sự ra hoa của loài lan này (trừ một số loài ít ra hoa theo mùa) [31].

Lan Dendrobium cần nhiều phân bón vào mùa hè hơn mùa đông vì mùa hè cây tăng trưởng nhiều hơn. Nếu có đầy đủ chất dinh dưỡng cây sẽ mau lớn, ra nhiều hoa và hoa to hơn. Có thể dùng các loại phân có hàm lượng đạm cao để bón quanh năm và phân có hàm lượng lân, kali cao để kích thích ra hoa. Dùng phân theo liều lượng của nhà sản xuất để tưới cây mỗi tuần. Nếu dùng quá nhiều thì dễ bị cháy lá và cháy rễ cây [60].

Oncidium là loài lan đòi hỏi dinh dưỡng cao, có thể dùng phân bón dưới nhiều dạng khác nhau. Phân bò khô vò thành từng viên đặt trên bề mặt giá thể rất hữu hiệu cho việc hấp thu của cây qua quá trình tưới nước hàng ngày. Các loại phân vô cơ thường được pha với nước theo nồng độ khuyến cáo để tưới trong suốt mùa sinh trưởng. Để đảm bảo cành hoa dài với số lượng hoa nhiều có thể bón các loại

phân có nồng độ kali cao. Một tháng trước khi vào mùa nghỉ có thể bón loại phân 10-20-30 hoặc 6-30-30 để nâng cao sức chịu đựng của cây [122].

Qua nghiên cứu đặc điểm thực vật học, yêu cầu ngoại cảnh đối với các giống lan Cattleya, Dendrobium, Oncidium cho thấy điều kiện khí hậu của Việt Nam hoàn toàn có thể nuôi trồng các loài lan này, đặc biệt ở các tỉnh khu vực phía Nam. Tuy nhiên, các tỉnh phía Bắc do có mùa đông lạnh nên cây sinh trưởng, phát triển kém. Để phát triển các giống lan này, trong sản xuất cần đặc biệt chú trọng việc sử dụng giá thể, phân bón, chất điều tiết sinh trưởng, chất kích thích ra hoa và các biện pháp điều khiển hoa nở vào các dịp lễ, Tết.

1.1.4. Cơ sở khoa học của việc nhập nội các giống lan lai

- Trong những thập kỷ gần đây, các thành tựu khoa học kỹ thuật và sự phát triển nhảy vọt của công nghệ sinh học được ứng dụng một cách rộng rãi trong lĩnh vực nông nghiệp. Trong đó có chọn tạo, sản xuất, xuất nhập khẩu các giống hoa lan với quy mô lớn. Nhiều nước đã trở thành cường quốc sản xuất hoa lan như Thái Lan, Đài Loan,…[32].

- Nước ta có điều kiện tự nhiên thuận lợi, vị trí địa lý rất gần Thái Lan, phù hợp với việc sản xuất hoa lan, trong đó có các chi Cattleya, Dendrobium và Oncidium. Ở Việt Nam, những giống lan bản địa thường sinh trưởng phát triển tốt, chống chịu với điều kiện ngoại cảnh, sâu bệnh hại,… song hoa thường nhỏ, màu sắc kém đa dạng, chưa đáp ứng được nhu cầu thị hiếu người tiêu dùng. Xuất phát từ thực tế đó, việc nhập nội những giống lan lai mới có khả năng sinh trưởng phát triển tốt, cho chất lượng hoa cao, màu sắc đẹp, đa dạng, có hương thơm … là một yêu cầu cấp thiết.

* Nguồn gốc các giống lan nhập nội thuộc 3 chi Cattleya, Dendrobium, Oncidium của đề tài được thu thập từ Thái Lan thuộc chương trình Hợp tác khoa học công nghệ song phương Việt Nam - Thái Lan theo Nghị định thư năm 2003.

- Với 16.780 cây lan lai trong bình nuôi cấy và 2.000 cây 8 tháng tuổi thuộc tỉnh Chonburi gần thủ đô Bangkok Thái Lan. Đề tài đã tiến hành khảo nghiệm đánh giá sự sinh trưởng, phát triển và ra hoa. Đồng thời, triển khai các thí nghiệm nhằm nâng cao năng suất chất lượng những giống lan này.

* Công tác tuyển chọn các giống lan lai thuộc chi Cattleya, Dendrobium, Oncidium ở Thái Lan dựa trên tiêu chí cụ thể ở các giai đoạn như sau [26]:

+ Giai đoạn sau ống nghiệm

Tên giống

Chiều cao (cm)	Số nhánh/cây (nhánh)	Số lá/cây (lá)	Chiều dài lá (cm)	Chiều rộng lá (cm)	Số rễ/cây (rễ)
Lan Cattleya	5,0 - 6,0	1,0	2,0 - 2,5	4,5 - 5,5	0,8 - 0,9	3,0 - 4,0
Lan Dendrobium	6,0 - 7,5	1,0	2,5 - 3,5	5,5 - 6,0	0,6 - 0,7	4,0 - 5,0
Lan Oncidium	6,0 - 6,5	1,0	3,0 - 3,5	5,5 - 6,0	0,5 - 0,6	5,0 - 6,0