Điều Kiện Ngoại Cảnh, Đất Đai Và Dinh Dưỡng

serrulata) cây cao đến 1,5 m với lá thường xanh và số loài mai được dùng làm cây cảnh như Ochna integerrima.

Hoa mai ở Việt Nam mọc phổ biến ở miền Trung và miền Nam, đa số đều là mai rừng tự nhiên. Hoa thường có 5 cánh với lá đài, màu sắc sặc sỡ, nhụy nhiều và dày, hoa mọc thành chùm, quả có màu đen tuyền, tuy nhiên cũng có loài có số lượng cánh rất cao (12 - 18 - 150 cánh). Hoa có mùi hương tự nhiên rất thơm (Huỳnh Văn Thới, 2004).

1.1.1.2. Giới thiệu về chi mai (Ochna)

* Tên khoa học và vị trí của chi mai trong hệ thống phân loại

Giới (Kingdom):

Plantae	Thực vật
Ngành (Phylum):	Tracheophyta	Thực vật có mạch
Lớp (Class):	Magnoliopsida	Thực vật hai lá mầm
Bộ (Order):	Theales	Chè
Họ (Family):	Ochanaceae	Hoàng mai
Chi (Genus):	Ochna	Mai

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 190 trang tài liệu này.

Ngoài chi Ochna, họ Hoàng mai Ochnaceae phân bố nhiều ở vùng nhiệt đới Nam Mỹ, chủ yếu ở Brazil. Ở Việt Nam họ Hoàng mai có một số chi: Euthemis, Gomphia, Indosinia, Ochna. Trong đó chi Ochna phổ biến nhất, với 2 loài Ochna integerrima (Lour.) Merr. và Ochna serrulata (Abdullahi và Haruna, 2014).

* Đặc điểm hình thái chi mai

Theo một số tài liệu nghiên cứu, mai là cây thân bụi thấp thuộc họ Ochnaceae, có nguồn gốc từ vùng rừng nhiệt đới của châu Phi. Cây mọc hoang dại, chiều cao từ 3 - 8 m. Lá đơn, mọc đối, gân nổi cong ngược lên, đặc biệt ở phần rìa, mép lá có răng cưa, màu xanh bóng. Cụm hoa màu vàng, mọc thành chùm ở nách lá, cuống hoa nhỏ, mỏng, lá đài thường 5 cánh có màu xanh nhạt. Số lượng cánh hoa dao động từ 5 - 10 cánh, mép hoa hơi xoăn, tùy vào các vùng sinh thái mà mỗi vị trí sẽ có màu sắc hoa đậm, nhạt khác nhau. Nhị nhiều, mỏng. Nhụy hoa từ 5 - 10 bầu nhụy, mỗi múi 1 noãn. Bao phấn mở, có 2 túi ở

ngọn. Đế hoa có nhiều khía. Hầu hết, các loài trong chi mai đều có quả nhỏ màu xanh, khi chín sẽ chuyển sang màu đen xếp quanh đế hoa. (Dokmaihom và Sibanda, 2010).

1.1.2. Phân bố của cây mai

Vào thế kỷ XV, các nhà thực vật học Trung Quốc đã phát hiện và đưa giống mai dùng để chơi về làm cảnh. Đặc điểm cơ bản của giống mai này là hoa màu vàng tươi, nở hoa nhiều, rất phù hợp để trong nhà, trang trí cảnh quan và chơi vào dịp lễ tết. Ngoài ý nghĩa đón xuân, hoa mai còn có ý nghĩa về sức khỏe, may mắn nên được người Trung Quốc rất ưa chuộng. (Hà Văn Sinh, Miếu Thường Hổ, 2000).

Hình 2.1. Vị trí phân bố của chi Ochna

Ghi chú: Màu xanh lá cây là vùng phân bố của chi Ochna Nguồn: (http://portal.cybertaxonomy.org/flora-malesiana)

Theo nghiên cứu của Vương Trung Hiếu (2006) ở Campuchia cây mai có tên khoa học là Ochna integerrima (lour.) Merr. Hoa có 5 cánh, khi nở hoàn

toàn những cánh hoa úp ngược về phía cuống, màu hoa vàng tươi, đây cũng là loài mai hoang dã phân bố từ miền Nam đến miền Trung của Campuchia. Mai Campuchia thuộc dạng thân gỗ, cành mảnh và dài. Lá đơn màu xanh nhạt và bóng, mọc thưa trên cành, mép lá có răng cưa nhỏ. Hoa mọc thành chùm ở nách lá, cuống hoa ngắn, đài hoa xanh bóng không che kín nụ.

Ở Myanma cũng phát hiện thấy mai Ochna serrulata, với đặc điểm cây thân gỗ hoặc thân bụi, cao trên 1m, lá màu xanh thẫm có viền răng cưa, hoa màu vàng chanh, nở vào tháng 4 hàng năm (Vương Trung Hiếu, 2006).

Tại Nam Phi nghiên cứu của Hutchings (1996) cho thấy có khoảng 12 loài mai thuộc chi Ochna, bao gồm dạng cây thân gỗ và cây thân bụi, trong đó có 2 loài phổ biến là Ochna pretoriensis và Ochna pulchra. Hai loài này xuất hiện rộng khắp các vùng đồi núi của Nam Phi. Cây cao khoảng 7m, lá dễ rụng, mọc hoang dã trong rừng, vỏ cây màu xám nhạt, xù xì ở phần gốc, gỗ cây ít được sử dụng vì giòn và dễ gãy. Hoa có 5 - 12 cánh, màu vàng tươi hoặc thẫm, lá có răng cưa hình ôvan và elip.

Theo nghiên cứu của Kaewamatawong (2013) cây hoa mai ở Madagascar có tên khoa học là Ochna greveanum, dạng thân gỗ cao 3-4m, lá hình oval, mép lá có răng cưa. Hoa có 5 cánh tròn, cánh dài khoảng 2cm. Đài hoa bung rộng có màu đỏ tía, bên trong có trái non màu xanh, khi già màu đen.

Ở Kenya có một số loài Ochna như Ochna holtzii Gilg, Ochna holstii Engl, Ochna inermis (Forssk) Schweinf, Ochna insculpta Sleumer... có dạng thân gỗ và thân bán bụi, lá màu xanh hoặc xanh thẫm có hình trứng ngược hoặc oval, mép lá có răng cưa. Hoa màu vàng chanh hoặc vàng nghệ, nhị hoa màu vàng cam, hoa có từ 5 - 9 cánh tùy giống. Một số loài của chi này được trồng để trang trí do hoa có màu sắc đẹp và quả có hình dạng lạ như Ochna kirkii và Ochna thomasiana (Likhitwitayawuid K, 2016).

Ngoài ra trên thế giới còn có các loài mai trắng có tên khoa học là Ochna afzelii và Ochna alba, phân bố duy nhất ở châu Phi chủ yếu các vùng đông bắc

Sudan, phía tây và nam Phi. Tuy nhiên, với đặc điểm hình thái bên ngoài thì mai trắng ở châu Phi có những điểm khác với mai trắng ở Việt Nam như cánh hoa nhỏ, cuống lá từ 1- 2 cuống, lá đài màu xanh non lúc cây ra hoa và chuyển sang màu đỏ khi ra hạt, lá đài khó rụng như loài Ochna serrulata (Kittysak, Rungredee, 2012). Đồng thời cũng chưa có tài liệu nghiên cứu nào chỉ ra mai trắng Việt Nam và mai trắng châu Phi là cùng một loài.

Tại Việt Nam loài Ochna integerrima đuợc trồng làm cảnh do đặc tính hoa đẹp. Các loại hoa màu vàng thường đuợc sử dụng trong những dịp đặc biệt như lễ tết. Kích thước của cây phụ thuộc vào tuổi và vùng sinh thái. Chiều cao trung bình trên 1m đối với các cây khoảng 5 tuổi. Hoa vàng tươi và biểu tuợng của hạnh phúc, sức khoẻ và thành công. Lá cây từ lâu đã đuợc sử dụng trong các loại thuốc chữa bệnh như hen, lỵ, động kinh, rối loạn dạ dày, đau thắt lưng. Vỏ cây và rễ thuờng được sử dụng trong y học truyền thống như một chất hỗ trợ tiêu hoá và thuốc trị rối loạn bạch huyết (Trần Hợp, 2000).

Theo Lại Đình Hòe và Lê Thị Thu Thủy (2020) tại Việt Nam loài mai phổ biến nhất là mai 5 cánh như mai Sẻ, mai Kem, mai Giảo, mai Trâu, mai Vĩnh Hảo... Các loài này phân bố nhiều nhất tại những khu rừng thuộc dãy Trường Sơn và các tỉnh từ Quảng Nam, Đà Nẵng cho tới Khánh Hòa. Các vùng núi ở đồng bằng sông Cửu Long cũng có nhiều loài hoa này, còn ở cao nguyên có số lượng ít hơn.

Mai 5 cánh, tùy theo vùng trồng, theo hình dáng, kích thước, lá hoa, thân cành và người đặt mà có tên mai Huế, mai Sẻ, Mai vàng năm cánh tròn... Ở Tây Nguyên, mai 5 cánh phân bố khá rộng. Ngoài ra, còn có loài mai rừng với thân màu nâu, lá to xanh bóng, có răng cưa ở viền lá, hoa vàng mọc thành chùm. Một vài loài mai khác mọc ở triền cát, ở những khu rừng được gọi là mai Động, có thân thẳng, không phân cành, hoa trổ khắp trên cành. Nếu cây có hoa với 5 cánh nhỏ thì gọi là mai Sẻ. Mai Sẻ hay mai Động đều phân bố rải rác ở các tỉnh miền trung từ Quảng Bình, Quảng Trị trở vào miền Nam, cho tới tận Đồng Nai

và Tây Ninh.... Thông thường, mai có mùi hương rất khó nhận ra, xong ở Việt Nam có loài mai 5 cánh hương thơm lại đậm hơn những loài mai khác nên được gọi là mai Vĩnh Hảo, còn loài mai có cánh hoa lớn hơn được gọi là mai Trâu. (Nguyễn Thị Nhã, 2017).

Năm 2007 cây mai Yên Tử đã được phát hiện trồng ở một số tỉnh phía Bắc như Quảng Ninh, Bắc Giang. Theo nhóm chuyên gia Viện Nghiên cứu Rau quả, thì mai vàng Yên Tử và một số mai đang trồng ở miền Nam đều thuộc cùng một loài (là Ochna integerrima) hoa chủ yếu ra sau tết Nguyên đán, lộc màu xanh và có mùi thơm nhẹ. Khảo sát sự phân bố cây mai ở Yên Tử, các nhà khoa học đã nhận thấy cây mọc thành rừng mai cổ thụ có trên 800 năm tuổi, ở độ cao hơn 1000m so với mực nước biển, phân bố tại nhiều điểm ở quanh núi Yên Tử như khu vực chùa Đồng thác Vàng, thác Bạc, chùa Một Mái, chùa Vân Tiêu, chùa Bảo Sái,... Thân xù xì gân guốc cao trên 10m, đường kính thân từ 40 - 50 cm, sinh trưởng mạnh mẽ trên vách đá cheo leo, gốc to, cành nhánh nhiều, xum xuê (Đặng Văn Đông, 2007).

1.2. ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT HỌC

- Rễ: Cây mai có bộ rễ khỏe, bao gồm rễ chính và nhiều rễ phụ. Rễ mai thuộc loại rễ trụ, cứng giòn. Mai có rễ cái khá dài, cây già rễ cái dài hơn một mét. Nếu trồng ở trên cao như đồi núi thì rễ có khả năng ăn rất sâu. Sau khi hoa trồng trong chậu tàn, cần thay giá thể để phát triển thêm rễ mới, kích thích cây mai sinh trưởng, giá thể sử dụng cần tơi xốp, thoáng khí như vỏ trấu, xơ dừa, xỉ than (Nguyễn Văn Hai, 2007).

- Thân, cành: Thân mai thuộc loại cây bụi hoặc thân gỗ nhỏ, cao từ 2 - 10 m và có thể hơn, vỏ cây màu nâu vàng hoặc nâu xám, thân gỗ xù xì, nhiều cành nhánh. Thân mai rất cứng nhưng cành lại khá dẻo nên có thể uốn sửa cành nhánh theo ý muốn (Huỳnh Văn Thới, 2005). Thân chính của cây mai ghép từ chỗ giới hạn giữa gốc ghép và thân ghép đến chỗ phân cành đầu tiên, với cây con mọc từ hạt, thân chính từ cổ rễ tới chỗ phân cành đầu tiên. Trên thân chính

sẽ mọc các cành nhánh và hợp lại thành tán để tạo cho cây một thế vững chắc. Thân chính càng cao, khoảng cách giữa các bộ phận bên trên và rễ dưới đất càng xa làm cây chậm ra hoa. Do đó, để cây có thân chính thấp, thì phải cắt tỉa tạo tán không nên để cành quá dày, cành mang hoa không nên vượt quá xa thân chính và cành chính. Thân và cành mai cần được cắt tỉa hàng năm để giảm thiểu sâu bệnh và có nhiều cành lộc mới làm cho cây ra nhiều hoa, nên việc cắt tỉa thân cành là rất cần thiết. Tùy theo mục đích sử dụng mà có cắt tỉa 1 lần hoặc nhiều lần trong năm (Đặng Văn Đông, 2016).

- Lá: Là cơ quan quang hợp chính của cây. Hiệu suất quang hợp của lá có ý nghĩa rất lớn đến màu sắc, chất lượng hoa, mỗi lá mai nằm ở cành hoa sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến hoa đó. Lá mai thuộc loại lá đơn mọc cách, mép có răng cưa nhỏ. Kích thước lá thay đổi theo giống và điều kiện dinh dưỡng. Khi còn non lá có màu đỏ nâu hoặc màu xanh non, khi trưởng thành chuyển sang màu xanh thẫm, xác định được thời điểm phân hóa mầm hoa để bón phân, xử lý chất kích thích sinh trưởng và vặt lá là rất quan trọng, quyết định đến sự ra hoa vào các thời điểm mong muốn. Thường căn cứ vào độ lớn của nụ và nhiệt độ để xác định thời điểm vặt, tuốt lá mai (Mai Trần Ngọc Tiếng, 2002).

- Hoa: Hoa thường mọc ra từ nách lá, mới đầu là một hoa cái, có vỏ lụa bọc bên ngoài gọi là vỏ trấu. Khi vỏ lụa bung ra thì xuất hiện một chùm hoa con, có từ 1-10 nụ tăng trưởng rất nhanh, khoảng sau 7 ngày hoa nở. Trong chùm hoa các hoa có kích cỡ khác nhau, hoa to nở trước hoa nhỏ nở sau và sau vài ba ngày sẽ nở hết, thông thường một hoa nở 3-7 ngày thì tàn (Huỳnh Văn Thới, 2005).

Hoa thường nở vào mùa xuân, cánh đài 5 cánh màu xanh bóng, dày, không che kín nụ, cánh hoa màu vàng tươi, vàng chanh, vàng đậm hay vàng nhạt tùy giống. Đĩa hoa dày có khía. Có từ 20-25 nhị. Bầu có 3-10 múi, mỗi múi có 1 noãn. Để hoa nở tập trung và đúng dịp tết cần có các biện pháp kỹ thuật phù

hợp với từng vùng miền nhằm điều khiển ra hoa như xử lý nhiệt độ, phun kích thích sinh trưởng .... Ở miền Bắc, thời điểm cận tết nhiệt độ thường xuống thấp nên việc xử lý tăng nhiệt để nụ mai nở hoa vào đúng thời điểm mong muốn cũng cần có nghiên cứu cụ thể cho từng giống mai (Phạm Văn Duệ, 2005).

- Quả và hạt: Trong mỗi quả mai có 1 hạt, hạt nhỏ có nhiều hạch, hạt màu xanh không cuống xếp quanh đế hoa, quả khi chín chuyển sang màu đen, hạt dễ nảy mầm, tỷ lệ nảy mầm có thể lên tới 90% (Việt Chương và Phúc Quyên, 2007).

1.3. ĐIỀU KIỆN NGOẠI CẢNH, ĐẤT ĐAI VÀ DINH DƯỠNG

1.3.1. Nhiệt độ

Cây mai có khả năng sinh trưởng phát triển tốt ở các vùng có khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới. Khí hậu nóng ẩm thích hợp với cây mai, nhiệt độ từ 25- 32oC là tốt nhất. Nhiệt độ cao hơn 35oC cây mai dễ bị cháy lá, lá nhanh già và rụng sớm, nhiệt độ thấp dưới 15oC cây hút nước và dinh dưỡng kém, dẫn đến nám lá và rụng, ở giai đoạn cây có nụ, có hiện tượng kéo dài thời gian nở hoa, nhiệt độ quá cao cũng như rét kéo dài đều ảnh hưởng đến quá trình phát triển của hoa. Ở khu vực phía Bắc cây mai thường ra hoa sau tết do nhiệt độ vào thời điểm cuối năm thấp dưới 100C nên nụ mai phát triển chậm, kể cả mai mang từ miền Nam ra đều có hiện tượng hoa nở sau tết. Vì vậy, để cây mai nở vào tết phải có biện pháp tăng nhiệt để kích thích nụ mai phát triển nhanh. (Đặng Văn Đông, 2017).

1.3.2. Ẩm độ

Lượng mưa phù hợp cho cây mai từ 1.500 - 2.000 mm hoặc mưa có thể nhiều hơn không ảnh hưởng lớn đến sinh trưởng và phát triển của mai nếu thoát nước tốt. Cây mai không thích hợp với điều kiện ngập úng, nếu ngập úng nhiều ngày, cây sẽ bị thối rễ và dễ bị chết. Cây mai rất thích hợp với những vùng đất có hai mùa mưa và nắng rõ rệt nên khu vực phía Nam rất thích hợp cho mai sỉnh trưởng phát triển (Hà Thiện Thuyên, 2007).

Cây mai trong giai đoạn đầu cần ẩm độ trên 70 %. Trong quá trình sinh trưởng, phát triển, nếu khô hạn kéo dài cây sẽ không ra hoa được, lá non dễ rụng, làm giảm sức sống. Bởi vậy, nguyên tắc trồng phải giữ ẩm cho gốc mai trong suốt chu kỳ sinh trưởng phát triển của cây (Nguyễn Văn Hai, 2007).

Để tránh hiện tượng bị ngập úng và quản lý được lượng nước tưới cho cây thì việc trồng mai trong chậu với giá thể phù hợp là điều kiện tốt nhất để cây mai sinh trưởng phát triển.

1.3.3. Ánh sáng

Mai là loại cây ưa sáng và ưa nắng. Ở nơi có đầy đủ ánh sáng thì cây sinh trưởng tốt, hình thành nụ nhiều hơn, nên ánh sáng là yếu tố quan trọng trong quá trình sinh trưởng và phát triển của cây mai (Nguyễn Văn Hai, 2007). Ánh sáng đầy đủ giúp cây xúc tiến quá trình phân hóa mầm hoa nhanh. Số giờ nắng trong năm trên dưới 2.000 giờ rất thích hợp cho cây mai, dưới 1.600 giờ mai phát triển kém và ít hơn 1.000 giờ/năm mai sẽ hình thành nụ kém, cành nhánh phát triển yếu, lóng dài, lá mỏng thiếu diệp lục tố (Thái Văn Thiện, 2008). Khu vực phía Bắc nói chung và Hà Nội nói riêng số giờ nắng trên dưới 1.600 giờ, cuối năm số giờ nắng ít, nhiệt độ giảm, nên ở giai đoạn này cần tăng cường ánh sáng và nhiệt độ để cây mai hình thành nhiều nụ và nở hoa đúng thời điểm.

1.3.4. Đất đai

Trong tự nhiên, mai không kén đất, cây có thể phát triển ở nhiều vùng có tính chất đất khác nhau như đất cát, cát pha sét, đất thịt nhẹ, đất thịt, đất phù sa… Đất nhiều sỏi đá, cát, cây mai vẫn sinh trưởng phát triển và ra hoa, nếu các yếu tố nhiệt độ, ánh sáng, nước đầy đủ. Tuy nhiên, đất tơi xốp thoát nước tốt cây sinh trưởng mạnh, thích hợp nhất cho mai là đất phù sa ven sông (Thái Văn Thiện, 2008). Đối với mai trồng chậu, trong giá thể trồng mai, thành phần đất phối trộn với vật liệu khác là rất quan trọng giúp bộ rễ cây sinh trưởng phát triển tốt, là cơ sở để thân, cành, lá trên mặt đất phát triển đồng đều cân đối với bộ rễ.