Những Thách Thức Trong Các Lĩnh Vực Cụ Thể Sau Khi Gia Nhập

3.2.2.5. Những thách thức trong các lĩnh vực cụ thể sau khi gia nhập

Khi tham gia WTO, nền kinh tế phải đương đầu với cạnh tranh quốc tế khốc liệt, trong khi đó, trình độ phát triển của đất nước còn thấp, năng suất lao động chưa cao và khả năng cạnh tranh còn hạn chế. Chính phủ cũng lo ngại việc thực thi các luật lệ thương mại mới sẽ tốn kém và có thể hạn chế chiến lược phát triển của đất nước.

(1) Mất nguồn thu thuế nhập khẩu và nguy cơ chệch hướng thương mại

Một điều hiển nhiên rằng, trong ngắn hạn, khi thuế quan cắt giảm, ta sẽ mất đi nguồn thu thuế khá lớn so với trước khi cắt giảm thuế quan. Ví dụ, nếu căn cứ theo kim ngạch nhập khẩu hàng hóa từ Nhật Bản năm 2001 là 2 tỷ 210 triệu USD và trong trường hợp ta giảm thuế nhập khẩu hàng từ Nhật xuống 0% thì tạm tính thất thu ngân sách sẽ là khoảng 290-300 triệu USD. Trong tương lai, khi có hiệp định thương mại tự do, kim ngạch nhập khẩu từ Nhật Bản sẽ còn tăng mạnh hơn nữa và nguồn thuế mất đi này sẽ còn lớn hơn. Bên cạnh đó, việc cắt giảm thuế quan có thể gây ra hiệu ứng chệch hướng thương mại, tức là giảm luồng thương mại giữa các nước mới gia nhập với các nước/ khu vực chưa phải là thành viên của tổ chức này.

Tuy nhiên, theo ý kiến của các chuyên gia, mất mát nguồn thu nhập khẩu sẽ không là vấn đề lớn trong trung hạn và dài hạn. Nguyên nhân là hiện nay, thu từ thuế nhập khẩu chỉ chiếm khoảng 9% tổng thu ngân sách nhà nước, số lượng các mặt hàng giảm thuế chỉ chiếm khoảng 20% tổng kim ngạch nhập khẩu hàng năm, việc giảm thuế lại được thực hiện theo lộ trình 5-7 năm nên ước tính thu từ thuế nhập khẩu sẽ chỉ giảm khoảng 1% trong tổng thu ngân sách. Thêm nữa, việc gia nhập WTO với những cơ hội mở rộng sản xuất kinh doanh, gia tăng xuất nhập khẩu sẽ tạo ra nhiều nguồn thu mới, làm tăng quy mô ngân sách.

(2) Vấn đề phát triển khu vực kinh tế tư nhân

Phát triển khu vực kinh tế tư nhân đóng vai trò quan trọng trong việc Việt Nam gia nhập WTO, bởi vì nguyên tắc của WTO về cơ bản tuân theo tính thị trường, tính cạnh tranh của các doanh nghiệp tư nhân. Thêm vào đó, các doanh nghiệp tư nhân luôn là một lực lượng quan trọng tham gia cạnh tranh trên trường quốc tế.

Khu vực kinh tế tư nhân ở Việt Nam, được chính thức công nhận năm 1986 và những năm gần đây được đặc biệt khuyến khích phát triển. Trải qua một thời gian dài, khu vực tư nhân ở Việt Nam đã thu được nhiều thành tựu và có đóng góp đáng kể đối với nền kinh tế Việt Nam. Tuy nhiên, để tiếp tục phát triển, khu vực này còn gặp một số thách thức nhất định như:

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 208 trang tài liệu này.

- Chính sách của Nhà nước đối với khu vực tư nhân còn chưa rõ ràng, nó được thể hiện trong sự tranh cãi về vai trò chủ đạo của thành phần kinh tế quốc doanh.

- Môi trường hoạt động cho khu vực kinh tế tư nhân đã được tạo ra, nhưng còn chưa thật đầy đủ, thiếu ổn định và kém hiệu quả.

- Trong chính sách tài chính tiền tệ còn tồn tại một số vấn đề. Giá cả đã được tự do hóa, nhưng tỉ giá, lãi suất ngân hàng lại vẫn do Nhà nước điều tiết. Đồng tiền Việt Nam vẫn chưa trở thành đồng tiền dễ dàng chuyển đổi. Do vậy, những điều kiện kinh tế vĩ mô cho hoạt động của khu vực tư nhân chưa được thực sự ổn định. Thị trường chứng khoán ở Việt Nam đã được bắt đầu xây dựng nhưng còn rất nhiều thiếu sót và yếu kém, do vậy việc cung cấp vốn cho khu vực tư nhân sẽ còn gặp nhiều khó khăn. Thêm vào đó, bản thân khu vực tư nhân cũng còn những yếu kém nhất định như: các ghi chép kế toán không đầy đủ và không rõ ràng, ý thức tuân thủ pháp luật ở nhiều doanh nghiệp tư nhân còn yếu, đa số các doanh nghiệp tư nhân không có cơ chế quản lý nội bộ hợp lý, các doanh nghiệp tư nhân nhiều khi chưa đánh giá đúng nguồn vốn con người…

(3) Vấn đề mở cửa dịch vụ cho các nhà kinh doanh nước ngoài

Hiệp định chung về thương mại dịch vụ (GATS) đã được ký kết sau vòng đàm phán Urugoay nhằm tự do hóa thương mại dịch vụ. GATS điều chỉnh một diện rộng các lĩnh vực dịch vụ bao gồm 11 ngành lớn (vận tải, xây dựng, phân phối, tài chính, bảo hiểm, thông tin, du lịch, giáo dục, sức khỏe….) và 155 phân ngành. Sau khi kết thúc đàm phán đa phương tháng 10/2006 vừa qua, Việt Nam đã cam kết thực hiện toàn bộ các ngành dịch vụ với hơn 110 phân ngành… trong lộ trình từ 3 đến 5 năm.

Tuy nhiên, hiện tại vẫn tồn tại những khó khăn cho Việt Nam trong việc mở cửa các lĩnh vực dịch vụ theo cam kết gia nhập WTO, ví dụ trong lĩnh vực tài chính

và viễn thông. Tài chính vẫn là một ngành chịu sự kiểm soát lớn của Nhà nước. Mặc dù trải qua 20 năm cải cách, hệ thống ngân hàng ở Việt Nam đã tương đối phát triển và được hiện đại hóa đáng kể, tuy nhiên vẫn còn tồn tại hàng loạt các vấn đề như: việc cho vay vẫn mang tính chất bao cấp, tình trạng nợ khó đòi diễn ra khá

nghiêm trọng, khả năng cạnh tranh thực sự của các ngân hàng Việt Nam còn yếu kém… Trong khi đó, sau khi gia nhập WTO, trong một thời gian nhất định(35), Việt Nam phải cam kết cho các ngân hàng nước ngoài được kinh doanh bằng nội tệ với các khách hàng Việt Nam, được phép mua cổ phần trong các ngân hàng thương mại và công ty quản lý tài sản của Việt Nam, được phép mở rộng nhất định phạm vi

hoạt động của mình trong những giới hạn địa lý nhất định. Cuối cùng, các công ty nước ngoài sẽ được hưởng nguyên tắc đãi ngộ quốc gia, sẽ có những đặc quyền giống như các ngân hàng nội địa. Lúc đó các ngân hàng Việt Nam sẽ phải tham gia cạnh tranh thực sự.

Thị trường chứng khoán ở Việt Nam mới được hình thành trong những năm gần đây. Chúng ta mới có trung tâm giao dịch chứng khoán ở thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội đã được triển khai và đi vào hoạt động, còn ở các địa phương thì vẫn chưa có. Luật và cơ chế hoạt động của thị trường chứng khoán ở Việt Nam còn đang trong quá trình hoàn thiện. Trong khi đó gia nhập WTO, Việt Nam sẽ phải cam kết mở cửa trong thị trường này.

Ngành viễn thông của Việt Nam trong thời gian qua đã có sự phát triển khá nhanh và năng động, tuy nhiên nó vẫn là ngành bị Chính phủ kiểm soát khá lớn. ở trong nước, vẫn là ngành mà Nhà nước độc quyền. Khi tham gia WTO, Việt Nam sẽ phải mở cửa đầy đủ khu vực này, vì vậy vấn đề độc quyền của ngành viễn thông và khả năng cạnh tranh thực sự của nó cần phải được tính đến.

(4) Vấn đề nông nghiệp

Là một vấn đề nhạy cảm khi gia nhập WTO, Việt Nam là một nước nông nghiệp, sản phẩm xuất khẩu nông sản hiện nay và trong tương lai không xa vẫn sẽ chiếm tỷ trọng lớn. Trong khi đó, còn nhiều khó khăn đối với việc xuất khẩu nông sản của các nước đang phát triển như Việt Nam sang thị trường các nước phát triển.

35 Tham khảo thêm chương II – thương mại dịch vụ.

Hỗ trợ nông nghiệp của các nước OECD còn rất cao- tổng số hàng năm khoảng 360 tỷ USD, trong đó Mỹ và EU chiếm tới 80% tổng số đó. Song vấn đề chính là khu vực nông nghiệp của Việt Nam còn lạc hậu về cơ sở vật chất kỹ thuật, chất lượng sản phẩm nông nghiệp của Việt Nam chưa cao (cả về tiêu chuẩn kỹ thuật, vệ sinh an toàn thực phẩm,…), những điều đó sẽ làm giảm đáng kể khả năng cạnh tranh của nông sản Việt Nam trên thị trường thế giới.

Tiếp cận thị trường trong lĩnh vực nông nghiệp

Trong lĩnh vực nông nghiệp, dưới sức ép mạnh mẽ của các thành viên Ban Công tác, Việt Nam cam kết chung về thuế nông nghiệp ở mức bình quân 21%. Điều đáng nói là các nước láng giềng ASEAN là Thái Lan và Philipin, thành viên Ban công tác về việc gia nhập của Việt Nam, được áp dụng mức thuế nông nghiệp cao hơn Việt Nam, cụ thể là Thái Lan 36% và Philipin 34%. Nêpan, một nước LDC hoàn thành đàm phán gia nhập năm 2003, cũng được áp dụng mức thuế nông nghiệp bình quân là 42%.

Hỗ trợ nông nghiêp trong nước

Việc giảm hỗ trợ cho nông dân trong nước sẽ đe dọa đến kế sinh nhai của nông dân ở các vùng nghèo. Quy định của WTO thừa nhận những nhu cầu đặc biệt của các nước đang phát triển liên quan đến hỗ trợ nội địa. Theo quy tắc de minimis, các nước đang phát triển được phép sử dụng tới 10% giá trị sản xuất cho trợ cấp. Và thực tế ở Việt Nam, phần lớn hỗ trợ trái với de minimis cũng không làm biến dạng thương mại là bao mà lại có lợi cho nông dân có thu nhập thấp và thiếu nguồn lực. Ví dụ, một nghiên cứu của Oxfam ở Việt Nam cho thấy sự tích cực của các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) hỗ trợ những nỗ lực giảm nghèo ở Nghệ An thông qua các chương trình hỗ trợ nông nghiệp nội địa. Một công ty vận tải quốc doanh hỗ trợ cước vận chuyển các đầu vào nông nghiệp (phân bón, thuốc trừ sâu, v.v.) cho nông dân ở vùng nông thôn hẻo lánh. Tuy nhiên, ngay cả với các chương trình đó, các vật tư đầu vào cũng thường chỉ được đưa đến trung tâm xã. Còn phải đi thêm từ 20 đến 60 km, đến các thôn làng mà đường xá rất hiểm trở, có khi mất cả ngày để nhận các đầu vào đó. Tổng số trợ cấp trong các chương trình này quá nhỏ để có thể làm méo mó thương mại.

(5) Vấn đề tiếp cận thị trường công nghiệp

Ngoài ngành dệt may mang tính cạnh tranh cao có tiềm năng mang lại lợi nhuận khi tham gia WTO, nhiều ngành công nghiệp chế tạo kém phát triển hơn sẽ gặp nhiều khó khăn khi Việt Nam tham gia WTO. Việc hạ thuế quan xuống thấp tới mức 12.6% có thể đe dọa sự phát triển hơn nữa của Việt Nam và cắt mất nguồn việc làm đang gia tăng cho lao động nước ta. Đang có mối quan ngại là lĩnh vực máy công cụ chưa đủ mạnh để có thể tiếp tục cạnh tranh trong một thị trường hoàn toàn tự do hóa. Ngành ô tô và xe máy đặc biệt dễ tổn thương trước hàng nhập khẩu giá rẻ từ Trung Quốc. Việc bảo hộ dài hạn hoặc thái quá không có lợi cho Việt Nam, bởi tự do hóa nhập khẩu sẽ giảm chi phí đầu vào cho các xí nghiệp trong nước và cho người tiêu dùng và kèm theo là tăng thêm phúc lợi. Tuy nhiên, cần phải tìm ra một sự cân đối để các lĩnh vực chưa chuẩn bị tốt cho tự do hóa có thể nhận được một mức bảo hộ nhất định và sẽ tự do hóa tương thích với các ưu tiên phát triển.

(6) Vấn đề trong thực thi các hiệp định

Việt Nam cam kết tuân thủ ngay (không có giai đoạn chuyển tiếp) khi gia nhập các hiệp định kỹ thuật đối với hương mại (TtBT) và biện pháp vệ sinh và kiểm dịch động thực vật (SPS). Theo ước tính của Ngân hàng thế giới, chi phí thực thi một hiệp định lên tới khoảng 100 triệu USD. Hơn nữa, tương thích với các hiệp định đó có thể là một tiến trình rất phức tạp. Hiệp định SPS đòi hỏi phải hài hòa các tiêu chuẩn quốc gia về nông sản và thủy sản, và đó là một thách thức lớn cho những người nghèo, những nhà sản xuất không đủ vốn liếng, nhất là ở các vùng nông thôn xa xôi cách trở của Việt Nam và chắc chắn phải tốn nhiều thời gian mới có thể đạt được. Việt Nam vẫn là một nước thu nhập thấp, nhiều nợ với ưu tiên chính sách dành cho các lĩnh vực gắn với giảm nghèo, như y tế và giáo dục. Một số nước vừa gia nhập, bao gồm nước láng giềng Campuchia và Trung Quốc (đối với hiệp định TBT) đã thành công nhất định trong việc yêu cầu có thời kỳ quá độ, còn Việt Nam đã nhượng bộ trong vấn đề này.

(7) Kinh tế phi thị trường và chống phá giá

Việc xếp Việt Nam vào nền kinh tế phi thị trường (NME) có thể hạn chế khả năng tiếp cận thị trường quốc tế của Việt Nam và đặt ra một thách thức lớn cho sự gia nhập WTO của Việt Nam.

Tổ chức thương mại thế giới cho phép các quốc gia thành viên sử dụng các cách tính linh hoạt hơn để quyết định xem có hiện tượng bán phá giá hay không khi nhập các sản phẩm từ một nền kinh tế phi thị trường. Quốc gia điều tra một trường hợp bị nghi là phá giá có quyền tự mình quyết định liệu nước bán hàng có phải là một nền kinh tế phi thị trường. Có lý do có thể chấp nhận sự đối xử đặc biệt đó. Tuy nhiên, một số thành viên WTO lạm dụng quy chế NME để thực hành chủ nghĩa bảo hộ. Khái niệm quy chế NME trong thương mại quốc tế xuất hiện lần đầu vào những năm 1970 trong các trường hợp chống phá giá. Theo McCarty và Kalapesi, không có định nghĩa cố định thế nào là một “nền kinh tế phi thị trường”, và tiến trình theo đó một quốc gia bị xếp vào NME là mang tính áp đặt. Hoa Kỳ có xu hướng chủ động việc phân loại đó, các nước khác làm theo. Bộ thương mại Hoa Kỳ đã thay đổi định nghĩa của mình về là một nền kinh tế phi thị trường, đi từ “một nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung”, rồi “một nền kinh tế quá độ” và “một thị trường bị biến dạng cao độ”. Theo định nghĩa đó, Bộ Thương mại Hoa Kỳ đưa ra sáu tiêu chí làm căn cứ xác định một nước nào đó có phải là một nền kinh tế phi thị trường. McCarty và Kalapesi đã phê phán “lôgic bất hợp lý” của định nghĩa Hoa Kỳ và chứng minh rằng trong một số trường hợp, Việt Nam tương hợp với tiêu chí kinh tế thị trường còn hơn cả một số nước được xếp là có nền kinh tế thị trường.

Tác động của quy chế NME đối với gói đàm phán gia nhập, và kinh nghiệm của Trung Quốc là rất đáng tham khảo. Trên thực tế, các thành viên WTO đã yêu cầu Trung Quốc cam kết các điều khoản WTO-cộng về chống phá giá và “tự vệ quá độ cụ thể cho sản phẩm”, với lý do Trung Quốc vẫn là một nền kinh tế phi thị trường.

• “Tự vệ quá độ cụ thể cho sản phẩm”: các thành viên WTO có thể chặn đứng việc tăng nhập khẩu hàng Trung Quốc có thể gây ra hoặc đe dọa gây nên biến động thị trường các sản phẩm nội địa (trong vòng 12 năm sau khi được kết nạp).

• Tự vệ đặc biệt hàng dệt may: nếu một thành viên cho rằng việc nhập hàng dệt may của Trung Quốc, do biến động thị trường, đe dọa sự phát triển thương mại một cách có trật tự các sản phẩm đó, thành viên đó có thể đề nghị tham vấn với Trung Quốc. Tại thời điểm này, Trung Quốc phải giữ lại các chuyến tàu giao hàng cho các nước đề nghị nói trên (Trong vòng bảy năm sau khi được kết nạp).

• Chống phá giá: khả năng sử dụng phương pháp luận đặc biệt dành cho “nền kinh tế phi thị trường” để lượng giá các vụ kiện công ty Trung Quốc bán phá giá, nhờ đó giảm được gánh nặng của việc đưa ra các bằng chứng (Trong vòng 15 năm sau ngày trở thành thành viên WTO).

Việt Nam cũng đã phải chấp nhận những biện pháp tự vệ tương tự trong khuôn khổ các điều kiện của gói gia nhập. Trước đây, ta đã đồng ý một điều khoản tự vệ đối với biến động của thị trường trong hiệp định song phương với Hoa Kỳ. Như vậy, tiềm năng của các ngành công nghiệp chế tạo đang tăng lên như công nghiệp dệt may có thể bị giới hạn và cùng với nó là những thách thức về cơ hội việc làm cho hàng ngàn công nhân Việt Nam [16],[18],[34].

Hiệp định của WTO về chống phá giá đang bị đánh giá là yếu kém, tạo điều kiện cho sự lạm dụng chống phá giá để che đậy chủ nghĩa bảo hộ một cách tùy tiện, trong khi lẽ ra chống phá giá phải là một biện pháp tự vệ thương mại nên được sử dụng chính đáng trong những hoàn cảnh đặc biệt. Chẳng hạn, các biện pháp chống phá giá có thể được đưa ra trước khi chứng minh cụ thể hành động phá giá, hoặc thậm chí khi chưa có được dẫn chứng tối thiểu, thành thử dù lời cáo buộc không đúng sự thật, nước bị tố giác có thể đã bị trừng phạt và chịu thiệt thòi; hoặc lời cáo buộc có thể lặp lại nhiều lần, ngay cả khi thất bại. Có thể nói, quy chế kinh tế phi thị trường là một cái cớ cho các nước áp đặt các đòi hỏi WTO-cộng đối với Việt Nam.

3.2.2.6. Nguồn nhân lực hạn chế là một thách thức trong dài hạn

Để quản lý một cách nhất quán toàn bộ tiến trình hội nhập, hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, tạo dựng môi trường cạnh tranh năng động và cải cách có hiệu quả nền hành chính quốc gia, bên cạnh quyết tâm về mặt chủ trương, cần phải có một đội ngũ cán bộ đủ mạnh xuyên suốt từ Trung ương tới địa phương. Đây cũng là một thách thức to lớn đối với nước ta do phần đông cán bộ của ta còn bị hạn chế về kinh nghiệm điều hành một nền kinh tế mở, có sự tham gia của yếu tố nước ngoài. Nếu không có sự chuẩn bị từ bây giờ, thách thức này sẽ chuyển thành những khó khăn dài hạn rất khó khắc phục. Ngoài ra, để tận dụng được cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO và tham gia có hiệu quả vào các cuộc đàm phán trong tương lai của tổ

chức này, chúng ta cũng cần phải có một đội ngũ cán bộ thông thạo qui định và luật lệ của WTO, có kinh nghiệm và kỹ năng đàm phán quốc tế. Thông qua đàm phán gia nhập, ta đã từng bước xây dựng được đội ngũ này, nhưng vẫn còn thiếu. Các cán bộ Việt Nam thường bị hạn hạn chế về kinh nghiệm quốc tế, kiến thức kinh tế, ngoại ngữ và đặc biệt là kỹ năng đàm phán và tổ chức thực hiện.

Là một yếu tố quan trọng, xuyên suốt, nguồn nhân lực là yếu tố không thể thiếu để đảm bảo rằng tất cả các lĩnh vực và giai đoạn trong tiến trình đàm phán gia nhập phải cùng đóng góp cho mục tiêu chung. Trong giai đoạn gia nhập, nguồn nhân lực phải đáp ứng được các công việc phân tích, khuyến nghị cách tiếp cận đưa ra cam kết hoặc xây dung các chương trình hành động nhất định, tham gia trực tiếp vào đàm phán. Sau khi đã hoàn tất giai đoạn gia nhập, nguồn nhân lực vẫn đóng vai trò rất quan trọng trong việc thực thi các cam kết của Việt Nam và hỗ trợ cho giới doanh nghiệp tự thích ứng với thị trường quốc tế.

Với cách nhìn nhận như vậy về nguồn nhân lực, thách thức mà Việt Nam gặp phải liên quan đến yếu tố này thực sự là rất lớn, và do đó đòi hỏi phải được ưu tiên trong định hướng chiến lược của mình.[16],[18],[28],[34],[56].

3.3. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ TIẾP TỤC ĐIỀU CHỈNH CHÍNH SÁCH THƯƠNG MẠI

3.3.1. Kiến nghị chung nhằm đẩy mạnh tiến trình hội nhập KTQT

l. Nâng cao nhận thức về hội nhập kinh tế quốc tế, chống tư tưởng ỷ lại, trông chờ vào bảo hộ của Nhà nước.

2. Nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế bằng cách tăng cường đổi mới kinh tế trong nước hướng vào xuất khẩu, đầu tư thiết bị và công nghệ tiên tiến, khai thác các ngành mà Việt Nam có lợi thế trước mắt và lâu dài, tăng cường cải cách hành chính, đặc biệt là tổ chức thực hiện. Tăng cường năng lực và sự phối hợp của các bộ, ngành trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế.

3. Đẩy mạnh cải cách các doanh nghiệp nhà nước theo hướng nâng cao tính chủ động, hiệu quả và khả năng cạnh tranh đi đôi với việc giải quyết vấn đề việc làm và thay đổi ngành nghề của người lao động.