Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra - Nguyễn Thùy Trang

tác nghiệp của nhà báo được xem là thi hành công vụ thì nhà báo có thể có cơ sở pháp lý, được bảo vệ tốt hơn.

Theo anh, nhà báo khi nhập vai điều tra cần những kỹ năng gì?

Đầu tiên, phải hiểu rõ những thông tin về pháp luật. Không chỉ những quy định về nhập vai mà nhà báo còn phải biết cả những kiến thức về tội phạm, tính hiệu lực của các bằng chứng. Đơn cử như việc băng ghi âm có được sử dụng làm bằng chứng trước tòa không? Thì câu trả lời là hiện nay, theo quy định, “Các tài liệu nghe được, nhìn được, được coi là chứng cứ

nếu được xuất trình kèm theo văn bản xác nhận xuất xứ của tài liệu đó

hoặc văn bản về sự việc liên quan đến việc thu âm, thu hình đó” (khoản 2, Điều 83 Bộ luật Tố tụng dân sự). Như vậy, ghi âm chỉ được coi là bằng chứng nếu có các văn bản như giấy vay nợ, hợp đồng, biên bản…

Thứ 2, chuẩn bị những phương tiện kỹ thuật, những tình huống nhập vai. Ví dụ, khi nhập vai làm nhân viên của một công ty, bên cạnh việc “diễn” cho ra dáng một nhân viên thì nhà báo cũng luôn phải trong tư thế sẵn sàng ghi âm, quay phim, chụp ảnh, thậm chí phải chủ động khơi gợi thông tin, tạo ra các tình huống để lấy được bằng chứng.

Thậm chí phải chuẩn bị cả những tình huống sau khi nhập vai, sau khi sự việc bị phanh phui. Đó là những nguy cơ nhà báo bị đe dọa, trả thù. Khi đó, nhà báo phải bình tĩnh xử lý, tổng hợp lại những chứng cứ mình đã có để tự bảo vệ mình.

Phóng viên báo Tiền phong có được đào tạo những kĩ năng này?

Theo tôi được biết thì chưa có cơ quan báo chí nào có đào tạo riêng về

kỹ năng nhập vai.

Ở Tiền phong, phóng viên cũng chỉ

được tập huấn

những kỹ năng làm báo nói chung, trong đó ít nhiều đả động đến nhập vai,

chứ

không có một chuyên đề

cụ thể

nào. Để

đạt đến sự

nhuần nhuyễn,

thuần thục khi nhập vai chủ yếu là do quá trình nhà báo tự rèn luyện.

Xin cảm ơn anh!

5. Minh Đức – Phóng viên ban Pháp luật, báo Tiền Phong

Anh từng thực hiện nhiều tài điều tra nóng hổi. Gần đây nhất là đề tài rút ruột xăng dầu hay loạt bài điều tra những cây xanh bị chặt hạ ở Hà Nội đã đi đâu. Trong những bài điều tra đó anh nhiều lần sử

dụng kỹ của anh?

năng nhập vai. Vậy nhập vai có phải là sở

thích, sở

trường

Nói về thích trước. Không thể phủ nhận vai trò của nhập vai khi thực

hiện tác phẩm điều tra. Đó là nhà báo trở thành một người khác để tiếp cận đối tượng, thu nhận những thông tin chính xác, chân thực, những sự thật bị giấu kín. Nhiều tình huống nhập vai làm tăng hiệu ứng, tính thuyết phục của bài báo, danh tiếng của nhà báo.

Nhưng nhập vai chỉ là một trong những cách thức thu thập thông tin của thể loại điều tra. Đó là do yêu cầu của vấn đề điều tra, quá trình điều tra. Có những tính huống cần đi sâu vào đối tượng điều tra, nắm rõ cách thức hoạt động của đối tượng, khi mà với vai trò nhà báo không thể hoặc khó thu được những thông tin đó thì cần nhập vai. Chứ không phải cứ thích là nhập vai, hứng là đóng giả ai đó. Nếu nhập vai tùy tiện mà không đem lại hiệu quả thông tin, không giúp tìm ra bản chất vấn đề hoặc có phương

pháp dễ dàng hơn để

khám phá vấn đề

thì không nhập vai để làm gì cả.

Nhập vai cho “vui” thì không phải nhà báo chuyên nghiệp.

Tất nhiên, để nhập vai được thì nhà báo cũng cần sự yêu thích, đam mê, dám dấn thân khi điều tra đòi hỏi. Bởi khi nhập vai là phải xác định những nguy hiểm, rủi ro nhất định nếu “vai” bị lộ hoặc những phản kháng của đối tượng khi nhà báo đã “thoát vai”, khi bài đã lên mặt báo. Tôi sẵn sàng nhập vai không phải vì thích nổi tiếng hay vì “liều” mà là vì đây là cách đưa tôi đến gần sự thật hơn cả, tôi được hưởng cảm giác là người

trong cuộc, sống trong sự việc. Tôi thích vì trân trọng hiệu quả và những cảm giác trải nghiệm nó mang lại.

Còn nói nhập vai là một sở trường thì tôi không dám nhận. Chỉ có thể nói rằng, qua nhiều tình huống điều tra, tôi cũng đã có những kỹ năng nhập vai nhất định, từ việc làm sao để có thể khai thác sâu “vai” của mình, tránh bị lộ, đến ứng xử trong các tình huống nhập vai làm gì để tránh khỏi nguy hiểm khi bị phát hiện. Chủ yếu tôi rèn luyện, tích lũy kinh nghiệm qua quá trình làm nghề.

Anh có nói đến rèn luyện để hoàn thiện dần kỹ năng nhập vai? Cụ thể anh đã rèn luyện như thế nào?

Một nhà báo luôn phải tìm hiểu, nắm vững các kiến thức pháp luật để

làm cơ

sở phân tích, xử

lý thông tin trong quá trình điều tra của mình.

Nhưng đối với nhà báo nhập vai, pháp luật còn là cơ sở, là giới hạn để bảo vệ nhà báo khỏi những hệ lụy. Việc cập nhật thông tin pháp luật giúp nhà báo xác định nhập vai như thế nào là đúng, là không vi phạm pháp luật.

Khi xác định phải nhập vai, nhà báo cần chuẩn bị thật kỹ lưỡng cho quá trình nhập vai. Cần biết đối tượng mình sẽ nhập vai là ai, hoạt động ra

sao để

“diễn” cho đúng, cho thật. Tôi luôn nghiên cứu rất kỹ

đối tượng

mình sẽ vào vai. Ví dụ có lần, tôi đóng vai làm lãnh đạo của một huyện

xuống kiểm tra cơ sở kinh doanh thì tôi phải tìm hiểu ông ta là ai, họ tên là gì, tướng tá, ăn mặc như thế nào, ngôn ngữ, giọng điệu ra sao. Thậm chí,

để bảo vệ

tin, tôi phải gọi điện cho một người bạn, cố

làm giọng hách

dịch như người có chức có quyền. Nhờ vậy, tôi mới dễ dàng vào được cơ sở đó.

Phải không ngừng học hỏi. Kinh nghiệm của những người đi trước, của đồng nghiệp chính là “bảo bối” hướng dẫn tôi cách nhập vai, giúp tôi tránh khỏi hoặc ít nhất là hạn chế những sai sót khi vào vai. Khi mới vào nghề, chưa trải nghiệm nhiều, tôi coi những kinh nghiệm này như “phao”

để tôi “bơi” được giữa thế giới nhân vật muôn hình vạn trạng mà tôi phải hóa thân vào. Đến giờ, khi đã nhiều năm lăn lộn, tự tích lũy cho mình những bài học riêng, tôi vẫn rất trân trọng những kinh nghiệm đó.

Bên cạnh đó, tôi cũng không ngừng cập nhật và học hỏi cách sử dụng những công nghệ mới. Bạn biết đấy, bây giờ những thiết bị ghi âm dạng bút dễ bị phát hiện nên phải chuyển sang những loại khác để nghe lén như cúc áo, hay camera hình đồng hồ… mà ngay cả những thiết bị đó rồi cũng lỗi thời khi được sử dụng quá nhiều, bị các đối tượng biết được.

Và dù chuẩn bị kỹ đến đâu thì khâu quan trọng nhất vẫn là quá trình nhập vai thực tế. Có nhiều tình huống phát sinh khi thực sự vào vai đòi hỏi nhà báo phải ứng xử linh hoạt, thông minh. Khi đó chỉ có phông văn hóa, vốn kiến thức đối với muôn mặt cuộc sống chứ không có một kỹ năng có thể giúp được nhà báo. Phải có kiến thức thì mới đưa đẩy được vấn đề một cách khéo léo, để nhà báo có thể ứng phó với những gì ngoài sự chuẩn

bị ban đầu. Tôi không bao giờ chủ quan với tri thức của mình, phải luôn

theo sát mọi vẫn đề, thậm chí hiểu sâu, đào rộng vấn đề.

Anh có thể chia sẻ thêm về bài “Đột nhập bãi rút ruột xe bồn ở Hải Dương” (báo Tiền phong – số 7 – ngày 7/1/2015). Anh đã nhập vai như thế nào?

Trong bài này, việc điều tra không mấy nguy hiểm, điều khó khăn

nhất là phải tiếp cận và quay lại, chụp được cận cảnh rút ruột xăng dầu. Nhưng thực sự đối tượng rất tinh vi. Chúng quây kín bãi đất rộng, cho xe lùi sâu vào trong, nội bất xuất, ngoại bất nhập, xe chỉ được ra vào khi có sự cho phép của bảo vệ nên gần như không thể quan sát gì được từ bên ngoài. Sử dụng flycam (thiết bị bay điều khiển từ xa dùng để chụp ảnh và quay phim từ trên không) cũng không phát huy tác dụng vì khu vực xung quanh bãi đỗ xe quá nhiều cây cối. Bởi vậy, chúng tôi phải vào nhiều vai để tiếp

cận khu vực này. Sau khi vào vai lái xe mà vẫn không thể lọt vào trong bãi đỗ, chúng tôi phải vào vai thợ sửa điện lực để có thể thám thính địa hình bãi đỗ từ trên cao. Nhưng đó chỉ đơn thuần là quan sát. Sau khi định vị được vị trí các xe đỗ để sang chiết hàng, chúng tôi đóng giả khách làng chơi thuê một nhà nghỉ ở phía sau đó, nhiều ngày liền dùng camera ghi hình từ ban công, cửa sổ của nhà nghỉ đó. Khi quay hình cũng cần chọn góc độ để tránh cây cối và tránh con mắt của các lái xe và bảo vệ. Cuối cùng chúng tôi cũng

có được những hình ảnh cần có. Cùng với theo dõi, quan sát, hỏi người

dân…chúng tôi đã dần hoàn thiện thông tin để có được bài viết trên báo.

Theo anh, phẩm chất nào cần thiết nhất với một nhà báo khi nhập

vai?

Cần nhất là sự dũng cảm, gan dạ. Nhà báo phải không ngại nguy hiểm

mới dám, mới sẵn sàng nhập vai khi cần thiết. Tất nhiên, dũng cảm chứ không phải “liều”, thiếu cơ sở.Thứ nữa, khi nhập vai, rất cần sự khéo léo, nhanh nhẹn vì đó là sự giao tiếp trực tiếp nhưng không công khai. Điều tra nói chung sự tinh ý, kiên trì, nhạy bén…nhưng thể hiện và đòi hỏi cao độ nhất khi nhập vai.

Xin cảm ơn anh!

CÁC BÀI BÁO ĐIỀU TRA

CÓ SỬ DỤNG KỸ NĂNG NHẬP VAI TRÊN BÁO LAO ĐỘNG

(từ ngày 1/10/2014 – 31/3/2015)

Tên bài

Tác giả

Số báo

Ghi chú

CSGT tỉnh Nghệ An: Nhiều sai phạm khi thực thi công vụ

Bài 1: Kiểm tra "cái gì" trong nháy

mắt?

Lâm Hưng Thơ Hồng Triều

229

01/10/2014

Vai lái xe

Chuyên mục phóng sự (Trang 6)

Nạn sản xuất mũ bảo hiểm giả tại TP.HCM: Cơ sở

thật, địa chỉ "ma" Bài 1: bất lực vơi

mũ bảo hiểm giả

Trần Phan Minh Quân

230

02/10/2014

Vai khách hàng

Trang Thời sự (1+7)

Buôn lậu vẫn ngày đêm qua biên giới bài 3: Đường đi của

hàng lậu

Thành An Thông Chí

246

21/10/2014

Vai hành khách

Trang Kinh tế

Xã hội (1+3)

Buôn lậu vẫn ngày đêm qua biên giới bài 4: Đội lốt hóa

đơn cho hàng lậu

Thành An Công Thắng

247

22/10/2014

Vai khách hàng

Trang Kinh tế

Xã hội (1+3)

Quốc lộ 14 tan nát trên từng cây số bài 1: khổ nạn một con đường

Thanh Hải Đặng Trung Kiên

249

24/10/2014

Vai hành khách

Trang Thời sự (1+7)

Quốc lộ 14 tan nát trên từng cây số bài cuối: Giải pháp

thi công bất hợp lý

Thanh Hải Đặng Trung Kiên

250

25/10/2014

Vai hành khách

Trang Thời sự

(1+7)

Tôn giả lũng đoạn thị trường Bài 1: Gian dối từ đại lý

tới cửa hàng bán lẻ

Nhóm PVĐT

271

19/11/2014

Vai khách hàng

Trang Kinh tế

Xã hội (1+3)

Phá đường dây buôn bán rùa biển lớn nhất Việt Nam	Hoàng Quân	273 21/11/2014	Nhiều vai Trang Kinh tế Xã hội (1+3)
				Vai khách
9	Loạn taxi "dù" ở Quảng Ninh	Nguyễn Hùng	273 21/11/2014	hàng Trang Thời sự
				(7)
				Nhiều vai,
10	Ai là "ông trùm" thật sự của những "nấm mồ rùa biển lớn nhất Việt Nam"?	Hoàng Quân Sơn Thành	280 29/11/2014	trong đó có vai người đi mua đất làm kho xưởng Trang Ghi
				chép (5)
				Vai hành
11	Lạ lẫm với "Uber" taxi	Nhóm Phóng viên	284 4/12/2014	khách Trang Quốc
				tế (6)
12	Thất thu 8000 tỉ đồng/năm vì thuốc lá lậu	Phùng Bắc	285 5/12/2014	Vai khách hàng Trang Thời sự (7)
13	Đường đi của máu	Khương Quỳnh Minh Quân Phùng Bắc	287 8/12/2014	Vai bệnh nhân (người đi bán máu) Trang Quốc tế (6)
				Vai khách
14	Vì sao khát vé?	Đắc Lâm	290 11/12/2014	hàng Trang Thể thao văn hóa
				(1+5)
	Vé tàu Tết Ất Mùi			Vai hành
15	2015: Nhà ga báo hết, "cò" tung vé ra	Minh Quân Trần Phan	291 12/12/2014	khách Trang Thời sự
	bán			(1+7)
16	"Mua đường" sang Campuchia đánh bạc giá…2000 đồng	Hữu Danh	303 26/12/2014	Vai con bạc Trang Thời sự (1+7)
17	Buôn lậu "nóng"	Hữu Danh	304	vai khách